Хайи чIал… Адакай шаиррини арифдарри гьикьван кутугай дерин манадин келимаяр лагьанва! Гьикьван тарифдин чIалар, манияр туькIуьрнава! ЧIал завай са няметдивни, девлетдивни гекъигиз жедач. ЧIал руьгь я халкьдин. Чун хуьзвайди, чирзавайди, агудзавайди хайи чIал я.

Дуьньядал гьикьван халкьар алатIа, гьакьван чIаларни ала. Амма яваш-яваш квахьзавай чIаларни тIимил туш. Гьа кар себеб яз, гьар йисуз 21-февралдиз чIалар хуьниз талукь мярекатар тешкилзава. Хайи лезги чIални чав, асиррин дерин къатарай атана­, агакьнавай еке ирс я. Ам къайдадик кутаз, ахтар­мишиз, адал ктабар, газетарни журналар акъудиз пара вахтар алат­на­вачтIани, агалкьунарни тIимил туш. И жергеда чIехи ­алимар Ме­гьамед Гьажиева, Гьажибег Гьажибегова, Ражидин Гьайдарова, Унейзат Мейлановади, Букар Талибова, Агьмедуллагь Гуьлмегьамедова, Фаида Гъаниевади,  масабуру, чапдай акъуд­на, чаз тунвай сло­варар, учебникар, жуьреба-жуьре пособияр ава.

ЧIалан эсерар яратмишзавай устадри лезги чIалахъ дуьнья­дин вири чIаларихъ хьтин мумкинвилер авайди субутнава. А жергеда Етим Эминан, СтIал Сулейманан, Алибег Фатагьован, Хуьруьг Тагьиран, Шагь-Эмир Мурадован, Къияс Межидован,  Агьед Агъаеван, Межид Гьажиеван, Шихнесир Къафланован, Алирза Саидован, Ибрагьим Гьуьсейнован, Расим Гьа­жиеван, масабурун ялавлу чIалар, шиирарни поэмаяр, повестарни романар, гьикаяяр ава.

Чахъ жуван милли газетни журнал, театр, радио, телеканалар хьуни чун мадни адлу ийизвайдал шак алач. Чна чи чIал ва литература мектебрани вузра, колледжра чирзава, институтра ахтармишзава, цIийи-цIийи тIварар машгьурзава. Алай вахтунда чпин жавагьирар халкьдиз багъишзавай устад гьикаятчиярни шаирар — Къурбан Акимов, Ханбиче, Арбен Къардаш, Казим Казимов, Абдуселим Исмаилов, Зульфикъар, Азиз Мирзабегов, Майрудин Бабаханов, Фейзудин Нагъиев, Сажидин, Нажмудин Шихнабиев, Нариман Ибрагьимов ва цIудралди маса тIварар — ибур чи чIал мадни гужлу ва девлетлу ийизвай ирсдарар тирди чир хьун лазим я.

“Лезги газетди”, “Самур”, “Кард”, “Дагъустандин дишегьли” журналри, чи районрин газетри (“ЦIийи дуьнья”, “Самурдин сес”, “Куьредин хабарар”, “Дагъдин булах”, “Эренлардин сес”), хайи чIалан къул хуьз, лап еке кIвалах тухузвайди аннамишна кIанда.

ТIварар кьунвай вири чешмеяр чи муаллимар, методистар, аялар ва студентар, алимар патал датIана гъилик, вилик хьана кIанзавайбур я. Абуру гьар садан вилик хайи чIалан хазинаяр ачухзавайдал шак алач.

Чи хейлин мухбирри чIал хуьн патал тухузвай кIвалах гьакъи­къи женгиниз барабарди я. Хазран Кьасумова, Абдул Ашурагъа­ева, Абдулашим Гьажимурадова, Мевлидин Исмаилова, Нисредин Алирзаева, Шагьбала Шагьбалаева, Масуб Магьмудова, Абдула Самедова, Абидин Камилова, Агьмедпаша Агьмедпашаева, Сегьерханум Османовади, Тамила Салмановади, Рамазан Велибегова, Гьажи Къазиева ва гзаф масабуру кхьизвай ма­къа­лайри чи руьгь тухарзава, газетдин саки гьар са нумрада абу­рун хатI, сес ава. Им чешне къачуниз лайихлу кар я.

Амма гьайиф чIугвадай кар ам я хьи, чи газет кIелзавайбурун (печатдин вариант) кьадар къвердавай тIимил жезва. Иллаки чи шегьерра яшамиш жезвай хизанра хайи чIалаз яб тагуни, газетни журнал  кIел тийиз, аялрихъ галаз кIвале кьванни хайи чIалал рахун тавуни чак къалабулух кутазва. Зайиф жезва чIал, къвердавай тIимил жезва адан терефдарар, хайи чIа­лал кхьизвай  жегьилар лап кьит хьанва. Мегер им рехъ гуз же­ри кар яни?!

Са вахтара тек са Миграгъай 5-6 касди макъалаяр, шиирар, гьикаяяр газетрив агакьарзавай. Алай вахтунда Миграгъа хайи чIалал рикI алай садни амачирди хьиз, анай гьич са чарни хквезмач.

Гьа тегьерда чIехи Ахцегьай, Мискискарин хуьряй, Луткунай, Цуругъай, Смугъулай, Муьгъвергандилай, ЦIелегуьндилай, Ярагъ-Къазмайрилай, Филяй, Гъепцегьай, Оружбайрилай, Азадогълидай,  гзаф масанрайни са чарни къвезмач. Инра бес лезги чIалал рахазмачни? КIелзамачни лезги чIалал акъатзавай са затIни?

ЧIал квахьайтIа, чун миллет яз квахьуникай къурху вучиз авачтIа? Дуьньядал чпин чIалар, меденият, эдебият хуьн патал бязи халкьари гьакъикъи женгер тухузва. Чна вучзава? Чир вучиз жезвач Етим Эминанни СтIал Сулейманан жавагьиррин чIал квахьун? ГьикI ахьтин тIвар чна чал къачуда? Чи  лезгивал кимерал къумарал-чарарал къугъун яни? Кьуру фурсар ийиз, хуруз гъуд ягъиз, “зун лезги я!” лугьуз, къекъуьн яни?

А тегьерда чIал хуьдайди туш. ЧIал а чIалал кхьейла, кIе­лайла, а чIалан газетар, журналар, ктабар пара акъудиз, машгьу­риз хьайитIа, хуьз жеда. Ша чун къадирлу жен! Жувахъ шехьдайди жуван кьве вил я лугьуда.

Чна техвейтIа, чи чIал маса садани хуьдач. Вуч халкь я вичин милли чIал авачирди?.. За мад сеферда тикрарзава: чIал амай кьван чун халкь я. МасакIа халкь яз чун гьисаба хкьадач садани…

Мердали Жалилов