(Эвел — 27-28-нумрайра)

…И карди Закария ал-Казвиниди (XIII асир) хабар гузвай Кьиблепатан Дагъустандин ЦIахуррин хуьре Мугьаммад ибн Идрис­ аш-Шафиидин ва Исмаил ибн Йахйи ал-Музанидин “лакзан чIалаз” таржума авур диндин эсерар гекъигдай мумкинвал гузва.

“Мискискарин тарихда” къейднавайвал, мискискарвийри Ислам дин кьабулун кьве девирдиз пай жезва. Сад лагьайди Алидин тIварцIихъ галаз алакъалу я ва ам Кавказдиз­ арабар атай эвелан девирдиз та­лукь хьун лазим я. Чешмеда кхьенвайвал, Мискискарин хуьруьн агьалийри сад ла­гьай паюна мусурманрин диндин вири истемишунар тамамвилелди кьилиз акъуд­­завачир. Абуру тамамдиз Ислам дин кьабулун Дагъустанда дин чукIурайбуру­кай сад тир Абу Мусли­ман кIвалахрихъ галаз алакъалу ийизва. И девир­ тахминан X асир я. И вядеда Са­му­р дереда сифтегьан мискIинарни эцигна.­

Самсам кьейидалай кьулухъ Али кеферпатаз — Къумух галайвал физва. Хрони­кадин авторди хиве кьазвайвал, гьа и вакъиадилай кьулухъ Алиди Дагъустанда­­ кьиле тухвай кIвалахрикай адахъ са де­лил­ни авач.

Шаркь патан Кавказдиз арабрин регьберар атуникай ихтилат физвай сюжетар “Мискискарин тарихда” ва “Дербент-намеда” чеб чпиз мукьва я. Гьа са вахтунда тафават­лувилерни авачиз туш. Гьам “Дербент-намеда”, гьамни “Мискискарин тарихда” хронология чIурнавай, ачухарзавай ва­къи­аяр какадарнавай дуьшуьшар гьалтзава. “Мискискарин тарихда” Муслим ибн Абд­ ал-Маликакай ва Абу Муслимакай их­тилат физвай­ кьилдин разделар ава. Ди­къет­дивди фикир­ гайила, тайин жезвайвал, и разделра­ ихтилат гьа са касдикай физ­ва — арабрин кьу­шунрин кьиле акъвазай­ Маслам ибн Абд ал-Маликакай. Гьа са вахтунда гьа и раздел­ра гьакъикъатдани вязер ахъайдайди тир Абу Муслимакай суьгь­бетзавай чкаярни ава.

“Мискискарин тарих” Дагъустандин чешмейрин арада Абу Муслиман кьушунар Дагъларин уьлкведай санай масаниз финин шикил гузвай кьетIен чешме я. И месэла “Дербент-намедани” ачухарнава, амма чешмейрин арада и жигьетдай аквадай хьтин тафаватлувилер ава. Сад ла­гьай­ди, Абу Муслиман кьушунар Дагъустандиз Дербентдиз физвай рехъ авай Каспий гьуьлуьн къерехрай ваъ, Шалбуз дагъдинни Шагь дагъдин арада авай кьакьан гирведилай гьахьна. И рехъ чешмеда дуьм-дуьз къа­лурнава: “Мискискар ва адаз мукьва областар галай патахъ…”. Кьу­шунар атунин макьсадни ачухарнава: “Мискискарин шегьерда Ислам хуьнин гьуьрметдай”. Идалди Мискискариз амай хуьрерин арада еке тир дережа ганва. Мадни чешмеда кхьенвайвал, Абу Муслиман кьушунар Мискиска, амай хуьрерилай тафаватлу яз, дявеяр галачиз кьабулна. “Мискискарин тарихда” къейднавайвал, Да­­гъустанда Абу Муслиман рехъ Мискискарин хуьрелай гатIунна.

Абу Муслиман походдин нубатдин рекьикай кхьидайла, хроникадин авторди чIе­хи метлеб авай делил гъизва: “Кьушунар Са­мур вацIуз чи хуьруьн дередин патахъай­ ­фе­на”. Чи фикирдалди, ихтилат Усугъ-чай ва­­­цIун де­редикай физва, гьикI лагьайтIа, Шал­буз дагъдинни Шагь дагъдин ценеривай кеферпатахъ авахьзавай чIехи маса вацIар мад авач. Усугъ-чай Самур вацIук Мис­кис­каривай са шумуд километрдин яр­гъа­ эрчIи патахъай какахьзава. Чешмеда­ гьатнавай “чи хуьруьн” ибарада ихтилат Усугъ-чай вацIун дередин лезги хуьрерикай­ са­дакай физва. И дуьшуьшди “Мискискарин­ тарихдин” мумкин тир автор тайинарунин сергьятар гуьтIуь ийизва. Чи фикирдалди, хроникадин автор ва я ам санай масаниз кхьин хъувурди Усугъ-чай вацIун чапла пата экIя хьанвай Миграгърин хуьряй хьун мумкин я.

Мискискарив агакьдайла, Абу Муслим “Зирет” тIвар алай чуьлда акъваз хьана ва ина алачухар яна. Адан вилик савкьатар гваз Мискискарин регьберар экъечIна. Вичин­ патав атанвайбур кьабулайдалай кьулухъ Абу Муслим чкадин регьберрихъ галаз санал Мискискарин хуьруьз фена, ина авай мискIиндиз килигна. Хроникадин текс­тинай малум жезвайвал, Абу Муслим къведалди Мискиска мискIин авай. И делилди ам Да­гъус­тандин виридалайни къадимбурукай сад тирди тестикьарзава. Мискискарин мискIин­да авай мигьрабдиз (кьибле па­тахъ эл­къуьр­на, цлан къене авунвай мах­сус ара) талукь яз чешмеда гьатнавай делилар иллаки къиметлубур яз гьисабиз же­да. Абу Муслима вичин устIарриз мигьраб гипсдикай (джасс) расун эмирна. Адан тап­шуругъ кьилизни акъудна. Ихтилат гипсдикай иер нехишар авуна туькIуьрнавай мигьрабдикай физва. Хроникада гьатнавай и де­лил шаклувилик кутаз жедач. Вучиз ла­­гьай­тIа, къунши Къаракуьредин мис­кIин­да гипс­дикай авунвай куфический кхьинар, кье­тIен ва на­дир нехишар ама. Абур X асир­да авунвайбур я. Мискискарин хуьре авай мискIин­дин мигьраб Къаракуьреда мискIин эцигай X асирда туькIуь­рун мумкин я. И чIавалди Да­гъустандин мулкарал гипсдикай туь­кIуьр­навай мигьраб тек са Къалакъорейшда­ (даргийрин хуьр) авайди­ малум тир. Вични XII-XIII асирра эцигнавайди яз гьисабзава. Гьа­йиф хьи, Мискискарин гипсдикай авунвай мигьраб авай куьгьне мискIин чи йикъаралди амукьнач.

Хроникада, Миграгъар квачиз, амай къунши хуьрерин агьалияр Абу Муслимаз муьтIуьгъ хьайидакай хабар гузва. Къаракуьреда, Ахцегьа ва маса хуьрера Абу Мус­лима мискIинар эцигуниз талукь дели­лар “Аби Муслиман тарихда” гьатнавай де­лилриз мукьва я. Гьа са вахтунда “Мискис­карин тарихда” маса чешмейра гьат тавунвай важиблу малуматарни ава. Ихьтинбурукай сад яз, Къаракуьредин мискIинда михтар Санджаб кучукун къалуриз жеда. “Мискискарин тарих” Ахцегьрин агьалийрин са гъвечIи паюни Ислам дин кьабулуникай кьил къакъудайдакай хабар гузвай тек са чешме я. Гьатта чувудрин дин хуьн патал кьиблепатаз — Ширвандиз катун хкя­гъай хизанрин кьадарни кваз къалурнава. XIX асирдин авторрикай сад тир Д.Бабаева, чкадин риваятрал бинеламиш хьана, Ахцегьрин хуьруьн регьбер хьайи Исхакь Кундишкан чувуд тирдакай кхьизва. И тIвар “Аби Муслиман тарихдани” гьалтзава. Д.Бабаева кхьизвайвал, Исхакьа сифтебурукай яз Ислам дин кьабулна, гуь­гъуьн­лай амайбуруни адалай чешне къачуна.

Абу Муслиман кьушунри Миграгърин хуьруьн агьалийрихъ галаз кьве юкъуз женг тухвана. И женгина Абу Муслиман тIа­ратI гвай баба Къанбарни телеф хьана. Ам Мискискарин мукьва мулкара са кIун­тIал кучук­на­. Чешмеда къейднавайвал, гуь­гъуьнлай и кIунтIуниз баба Къанбаран кIунтI лугьузвай. Пуд лагьай юкъуз арабрин­ кьушунри Миграгъ­ къачуна, чкадин агьа­лийри дин кьабулна ва ина мискIин эцигна. Хроникада кхьенвайвал, вири Самур дередин агьалийри Ислам дин кьабулайдалай кьулухъ Абу Муслима вири об­лас­тар Мискискариз ва адан регьбердиз табий авуна. Идалайни гъейри, табий хьанвай об­ластрин хиве харж гун туна. Чешмеда регь­бердин тIвар кьунвач, анжах ам Абу Муслима тайинарнавайди тир. Текс­тинай аквазвайвал, Мискискар Самур дередин мулкарал сиясатдин центрадиз элкъвенвай.

“Мискискарин тарихда” Абу Муслима Да­­гъустанда рехъ давамаруниз талукь ма­луматарни гьатнава. Ам кьиблепатай ке­ферпатаз фена: Самур-Куьре-Дербент-Та­басаран-Хайтакь-Къумух-Авария. Абу Мус­л­им Дагъустанда кьушунар гваз санай масаниз фин “Мискискарин тарихда” къалурнавайвал мад са чешмедани къалурнавач. Маршрут Дагъларин уьлкведин географиядихъ галаз кьадайвал туькIуьрнава. “Дербент-намеда” лагьайтIа, и делил маса къайдада ганва: Дербентдай Абу Муслим садла­гьана Дагъустандин центральный паюна авай Къумухиз акъатзава ва гуьгъуьнлай, Хайтакьай, Табасарандай яна, элкъвена хквезва. Ихьтин къайдадин маршрут регион­дин тарихдин географиядихъ галаз кьазвач.

(КьатI ама)

Замир  Закарияев,

тарихдин илимрин доктор