(Эвел — 27-28-нумрайра)
…И карди Закария ал-Казвиниди (XIII асир) хабар гузвай Кьиблепатан Дагъустандин ЦIахуррин хуьре Мугьаммад ибн Идрис аш-Шафиидин ва Исмаил ибн Йахйи ал-Музанидин “лакзан чIалаз” таржума авур диндин эсерар гекъигдай мумкинвал гузва.
“Мискискарин тарихда” къейднавайвал, мискискарвийри Ислам дин кьабулун кьве девирдиз пай жезва. Сад лагьайди Алидин тIварцIихъ галаз алакъалу я ва ам Кавказдиз арабар атай эвелан девирдиз талукь хьун лазим я. Чешмеда кхьенвайвал, Мискискарин хуьруьн агьалийри сад лагьай паюна мусурманрин диндин вири истемишунар тамамвилелди кьилиз акъудзавачир. Абуру тамамдиз Ислам дин кьабулун Дагъустанда дин чукIурайбурукай сад тир Абу Муслиман кIвалахрихъ галаз алакъалу ийизва. И девир тахминан X асир я. И вядеда Самур дереда сифтегьан мискIинарни эцигна.
Самсам кьейидалай кьулухъ Али кеферпатаз — Къумух галайвал физва. Хроникадин авторди хиве кьазвайвал, гьа и вакъиадилай кьулухъ Алиди Дагъустанда кьиле тухвай кIвалахрикай адахъ са делилни авач.
Шаркь патан Кавказдиз арабрин регьберар атуникай ихтилат физвай сюжетар “Мискискарин тарихда” ва “Дербент-намеда” чеб чпиз мукьва я. Гьа са вахтунда тафаватлувилерни авачиз туш. Гьам “Дербент-намеда”, гьамни “Мискискарин тарихда” хронология чIурнавай, ачухарзавай вакъиаяр какадарнавай дуьшуьшар гьалтзава. “Мискискарин тарихда” Муслим ибн Абд ал-Маликакай ва Абу Муслимакай ихтилат физвай кьилдин разделар ава. Дикъетдивди фикир гайила, тайин жезвайвал, и разделра ихтилат гьа са касдикай физва — арабрин кьушунрин кьиле акъвазай Маслам ибн Абд ал-Маликакай. Гьа са вахтунда гьа и разделра гьакъикъатдани вязер ахъайдайди тир Абу Муслимакай суьгьбетзавай чкаярни ава.
“Мискискарин тарих” Дагъустандин чешмейрин арада Абу Муслиман кьушунар Дагъларин уьлкведай санай масаниз финин шикил гузвай кьетIен чешме я. И месэла “Дербент-намедани” ачухарнава, амма чешмейрин арада и жигьетдай аквадай хьтин тафаватлувилер ава. Сад лагьайди, Абу Муслиман кьушунар Дагъустандиз Дербентдиз физвай рехъ авай Каспий гьуьлуьн къерехрай ваъ, Шалбуз дагъдинни Шагь дагъдин арада авай кьакьан гирведилай гьахьна. И рехъ чешмеда дуьм-дуьз къалурнава: “Мискискар ва адаз мукьва областар галай патахъ…”. Кьушунар атунин макьсадни ачухарнава: “Мискискарин шегьерда Ислам хуьнин гьуьрметдай”. Идалди Мискискариз амай хуьрерин арада еке тир дережа ганва. Мадни чешмеда кхьенвайвал, Абу Муслиман кьушунар Мискиска, амай хуьрерилай тафаватлу яз, дявеяр галачиз кьабулна. “Мискискарин тарихда” къейднавайвал, Дагъустанда Абу Муслиман рехъ Мискискарин хуьрелай гатIунна.
Абу Муслиман походдин нубатдин рекьикай кхьидайла, хроникадин авторди чIехи метлеб авай делил гъизва: “Кьушунар Самур вацIуз чи хуьруьн дередин патахъай фена”. Чи фикирдалди, ихтилат Усугъ-чай вацIун дередикай физва, гьикI лагьайтIа, Шалбуз дагъдинни Шагь дагъдин ценеривай кеферпатахъ авахьзавай чIехи маса вацIар мад авач. Усугъ-чай Самур вацIук Мискискаривай са шумуд километрдин яргъа эрчIи патахъай какахьзава. Чешмеда гьатнавай “чи хуьруьн” ибарада ихтилат Усугъ-чай вацIун дередин лезги хуьрерикай садакай физва. И дуьшуьшди “Мискискарин тарихдин” мумкин тир автор тайинарунин сергьятар гуьтIуь ийизва. Чи фикирдалди, хроникадин автор ва я ам санай масаниз кхьин хъувурди Усугъ-чай вацIун чапла пата экIя хьанвай Миграгърин хуьряй хьун мумкин я.
Мискискарив агакьдайла, Абу Муслим “Зирет” тIвар алай чуьлда акъваз хьана ва ина алачухар яна. Адан вилик савкьатар гваз Мискискарин регьберар экъечIна. Вичин патав атанвайбур кьабулайдалай кьулухъ Абу Муслим чкадин регьберрихъ галаз санал Мискискарин хуьруьз фена, ина авай мискIиндиз килигна. Хроникадин текстинай малум жезвайвал, Абу Муслим къведалди Мискиска мискIин авай. И делилди ам Дагъустандин виридалайни къадимбурукай сад тирди тестикьарзава. Мискискарин мискIинда авай мигьрабдиз (кьибле патахъ элкъуьрна, цлан къене авунвай махсус ара) талукь яз чешмеда гьатнавай делилар иллаки къиметлубур яз гьисабиз жеда. Абу Муслима вичин устIарриз мигьраб гипсдикай (джасс) расун эмирна. Адан тапшуругъ кьилизни акъудна. Ихтилат гипсдикай иер нехишар авуна туькIуьрнавай мигьрабдикай физва. Хроникада гьатнавай и делил шаклувилик кутаз жедач. Вучиз лагьайтIа, къунши Къаракуьредин мискIинда гипсдикай авунвай куфический кхьинар, кьетIен ва надир нехишар ама. Абур X асирда авунвайбур я. Мискискарин хуьре авай мискIиндин мигьраб Къаракуьреда мискIин эцигай X асирда туькIуьрун мумкин я. И чIавалди Дагъустандин мулкарал гипсдикай туькIуьрнавай мигьраб тек са Къалакъорейшда (даргийрин хуьр) авайди малум тир. Вични XII-XIII асирра эцигнавайди яз гьисабзава. Гьайиф хьи, Мискискарин гипсдикай авунвай мигьраб авай куьгьне мискIин чи йикъаралди амукьнач.
Хроникада, Миграгъар квачиз, амай къунши хуьрерин агьалияр Абу Муслимаз муьтIуьгъ хьайидакай хабар гузва. Къаракуьреда, Ахцегьа ва маса хуьрера Абу Муслима мискIинар эцигуниз талукь делилар “Аби Муслиман тарихда” гьатнавай делилриз мукьва я. Гьа са вахтунда “Мискискарин тарихда” маса чешмейра гьат тавунвай важиблу малуматарни ава. Ихьтинбурукай сад яз, Къаракуьредин мискIинда михтар Санджаб кучукун къалуриз жеда. “Мискискарин тарих” Ахцегьрин агьалийрин са гъвечIи паюни Ислам дин кьабулуникай кьил къакъудайдакай хабар гузвай тек са чешме я. Гьатта чувудрин дин хуьн патал кьиблепатаз — Ширвандиз катун хкягъай хизанрин кьадарни кваз къалурнава. XIX асирдин авторрикай сад тир Д.Бабаева, чкадин риваятрал бинеламиш хьана, Ахцегьрин хуьруьн регьбер хьайи Исхакь Кундишкан чувуд тирдакай кхьизва. И тIвар “Аби Муслиман тарихдани” гьалтзава. Д.Бабаева кхьизвайвал, Исхакьа сифтебурукай яз Ислам дин кьабулна, гуьгъуьнлай амайбуруни адалай чешне къачуна.
Абу Муслиман кьушунри Миграгърин хуьруьн агьалийрихъ галаз кьве юкъуз женг тухвана. И женгина Абу Муслиман тIаратI гвай баба Къанбарни телеф хьана. Ам Мискискарин мукьва мулкара са кIунтIал кучукна. Чешмеда къейднавайвал, гуьгъуьнлай и кIунтIуниз баба Къанбаран кIунтI лугьузвай. Пуд лагьай юкъуз арабрин кьушунри Миграгъ къачуна, чкадин агьалийри дин кьабулна ва ина мискIин эцигна. Хроникада кхьенвайвал, вири Самур дередин агьалийри Ислам дин кьабулайдалай кьулухъ Абу Муслима вири областар Мискискариз ва адан регьбердиз табий авуна. Идалайни гъейри, табий хьанвай областрин хиве харж гун туна. Чешмеда регьбердин тIвар кьунвач, анжах ам Абу Муслима тайинарнавайди тир. Текстинай аквазвайвал, Мискискар Самур дередин мулкарал сиясатдин центрадиз элкъвенвай.
“Мискискарин тарихда” Абу Муслима Дагъустанда рехъ давамаруниз талукь малуматарни гьатнава. Ам кьиблепатай кеферпатаз фена: Самур-Куьре-Дербент-Табасаран-Хайтакь-Къумух-Авария. Абу Муслим Дагъустанда кьушунар гваз санай масаниз фин “Мискискарин тарихда” къалурнавайвал мад са чешмедани къалурнавач. Маршрут Дагъларин уьлкведин географиядихъ галаз кьадайвал туькIуьрнава. “Дербент-намеда” лагьайтIа, и делил маса къайдада ганва: Дербентдай Абу Муслим садлагьана Дагъустандин центральный паюна авай Къумухиз акъатзава ва гуьгъуьнлай, Хайтакьай, Табасарандай яна, элкъвена хквезва. Ихьтин къайдадин маршрут региондин тарихдин географиядихъ галаз кьазвач.
(КьатI ама)
Замир Закарияев,
тарихдин илимрин доктор
