Гъилевай йисуз чи газетдин 100 йис тамам жезва. Идакай, гье­ле алатай йисан эхиримжи нумрайрилай га­тIун­на, кIелдай­буруз хабар ганва. Милли руьгь, къанажагъ, акьул-камал мягь­кем хьуник газетди кутунвай ва кутазвай пай алцумдай хьтин уьлчме, терез-мизан аватIа, заз чидач. Гьакъикъатда чIал, меденият, эдебият, чи мектебни клуб, чи гьар йикъан уьмуьр алай вахтунда милли газетни журнал, ктабни дафтар галачиз фикирдиз гъун четин я.

Лезги журналистика, публицистика алай вахтунда, амай халкьарин дережайрив гекъигайла, зи фикирдалди, кIусни агъада амач. Са бязи рекьерай чун гьатта виликни квайди гьисс тавуна туш. И карни­ чи газетдин гьар йисан тиражди, чаз кхьизвай авторрин пешекарвили, мухбирвилин гъавурда аваз, месэлайрив эгечI­завай тегьерри субутзава.

Лезги журналистикадин тарих ихьтин тIвараралди сейли я: Гьажибег Гьажибегов, Алибег Фатахов, Зияудин Эфендиев, На­зир Агьмедов, Абдулкъадир Алкадарский, Гьажи Аликберов, Исмаил Вагьабов, Къази Къазиев, Имамудин Апаев, Агьмед Агьмедов, Зейдуллагь Мегьтиев, Касбуба Азиз­ханов, Ибадуллагь Тагьиров, Эмирхан Селимханов, Мегьамед Гьажиев, Шагь-Эмир Мурадов, Унейзат Мейланова, Агьед Агъаев, Межид Гьажиев, Ражидин Гьайдаров, Агьмедуллагь Гуьлмегьамедов, Гьахъверди Рамалданов, Алирза­ Саидов, Забит Ризванов, Имам Асланов, Мурадхан Ших­вердиев, Абдулбари Магьмудов, Буба Гьажикъулиев, Якьуб­ Яралиев, Шихзада Юсуфов, Шихнесир Къафланов, Жамидин, Байрам Салимов, Абдурашид Рашидов, Ибрагьим Мурадов, Ба­гъиш Багъишев, Шамсудин Исаев, Желил Мурадалиев, Къадир Рамазанов. Чпин вири уьмуьр газетдиз бахш авур Агъариза Саидов, Ноябрь Ханкшиев, Мегьди Мегьдиев, Мурадали Мурадалиев, Си­ражудин Селимов ва гзаф масабур…

Алай вахтунда печатдин хиле женг давамарзавай авторар мадни сейли я. Чи рикIел чIехи алимрин — Гьажи Гашарован, Къурбан Акимован, Фаида Гъаниевадин, Руслан Къадимован, Нариман Абдулмуталибован, писателар тир Ханбиче Хаметовадин, Абдуселим Исмаилован, Арбен Къардашан, Азиз Алеман, Азиз Мирзебегован, Казим Казимован, Сажидинан, Май­рудин Бабаханован, Фейзудин Нагъиеван, Зульфикъар Къафланован, публицистар тир Ильман Алипулатован, Абдулафис Исмаилован, Алик Абдулгьамидован, Пакизат Фатуллаевадин, Куьреви Мансуран, Седакъет Керимовадин, Муь­зеффер Меликмамедован, цIудрал­ди маса ксарин тIварар къвезва. Зун гьеле къе редакцияда кIвалахзавайбурукай рахазвач.

Инал генани къейдна кIанда:  чи гьар са хуьруь алатнавай 100 йисан тарихда цIудралди чкадин мухбирар гана. Абурун­ чIехи пай хуьрерин муаллимар, чуьл­ле­рин зегьметчияр, агрономар, малдарар, хипехъанар, культработникар, духтурар тир. Шегьеррай чаз гзаф фялейри, ус­тIарри­­, инженерри, техникри кхьизвай, чпин агалкьунрикайни алакьунрикай ва майил-мурадрикай хабар гузвай. Газет, дугъриданни, халкьдин тешкилатчи, пропагандист, агитатор, муаллим, просве­­титель, куль­турадинни литературадин ге­къигун авачир ким хьайидал шак алач. Чи тIвар-ван авай саки вири шаирринни ­гьикаятчийрин, драматургрин, чIехи алимрин сиф­те камар гьа чи хайи газетдихъ галаз алакъалу хьана. Гьа ихьтин  ажайиб мектебдай абур чIехи дуьньядиз экъечIна.

Республикадин партийный, советрин, профсоюзрин ва маса чIехи органрани чи хейлин виликан журналистри кIвалахна, гьа чеб хьайи цIийи дережайрайни чаз кхьиз хьана. Улубий Черкесов, Мирзебег Де­­миров, Абуталиб Абилов, Гуьлбала Ха­нов, Мегьамед Шайдаев, Шагьидин Рамазанов, Нариман Гьажиев, Рамазан Юсуфов, Сфи-Буба Сфиев, Эфенди Аквердиев, Серкер Мингьажев, Аламудин Шихрагьимов  ва гзаф масабур гьа жергедай я.

Ибур вири цIийи девирди, яни милли лезги газет арадал гъайи 1928-йисалай инихъ майдандиз атай авторар, лугьудайвал, цIийи “къелемар” я. Амма чи журналистикадихъ, просветителвилин ирсинихъ тарихриз фенвай дувулар авайди чир хьун ва гьисаба кьун герек я. Лезги милли журналистикадай авунвай кьетIен ахтар­ми­­шунар, гьайиф хьи, гзаф туш. Адан гьа­къиндай делилар чаз илимрин доктор Джонрид Назирович Агьмедован ирсинай, алимар тир Ражидин Гьайдарован, Агьме­дуллагь Гуьлмегьамедован, Зибивуллагь Бирембегован, Фироза Вагьабовадин, Гьажи Гашарован, Къурбан Акимован, Азиз Мирзебегован ва масабурун кхьинрай чир жезва.

Дугъ­ри я, чаз гьатнавай куьгьне чешмейрин авторри лезги чIалал кхьизвачир. Чпин девирриз хас тирвал, абуру чи миллетдин­ месэлайрикай газетризни журналриз араб, туьрк, урус чIаларал кхьизвай.

Лезги миллетдин месэлаяр дуьньядиз ма­лумарай зурба авторрикай сад, алим-ли­тературовед Азиз Мирзебегова вичин “Зурба шаир ва просветитель” ктабда      (М-кала, ДКИ. 2019-йис) къейдзавайвал, Ал­кьвадар Гьасан эфенди хьана. Вичин просветителвилин, гьакъикъи гражданвилин фикирар ада а вахтара (ХIХ асирдин 80-90-йисар) Бакуда акъатзавай “Экинчи” (“Лежбер”) газетда чапай хейлин макъалайра раижна.

Азиз Мирзебегова къейдзавайвал, ­шаирди а газетда 8 макъала чапна. Абу­рукай­ сада Кьиблепатан Дагъустанда, кьилди­ къачуртIа, Кьасумхуьрел пачагьдин эмирдалди медреса ачухиз кIанза­вай­дакай ва ана тарсар  (чирвилер) урус ва мусурман чIаларал гудайдакай, медресада кIва­лахд­ай муаллимриз ва маса къуллугъчийризни государстводин хазинадай пул чара ийидайдакай кхьенва. Медреса вич чкадин халкьдин харжийрихъ эцигда. И  кар­ди­ савадлу вирибурук шадвал кутунва…

Им бес журналистикадин кIвалахдин хъсан чешне тушни? Авторди а вахтунин лап важиблу месэла къарагъарнава, гьа­къикъатдин гьал-агьвални гьихьтинди ятIа къалурнава. Чи халкьдин кьисметда урус чIала кьетIен чка кьадайди гьеле гьа чIа­вуз гьисснавай.

Алимдин инал тIвар кьунвай ктабда гъанвай мад са къейд важиблуди я: “Лежбер” газетдихъ, Бакудив гекъигайла, Дербентда кIелзавайбур (газет кхьизвайбур) гзаф авай. Алкьвадар Гьасана кьилди вичи 16 экземпляр газетар кхьенвай, абур Кьиблепатан Дагъустанда кесибрин арада пайзавай, савадлувал хкажиз куьмекзавай.

Инал суал къвезва: бес Алкьвадар Гьа­саназ вичиз журналистикадин, публицистикадин рекьяй муаллимар хьаначни? За фикирзавайвал, гьакIни шаирдин вичин ирсинайни, иллаки адан тарихдинни литературадин зурба эсер “Асари Дагъус­тан” ктабдайни аквазвайвал, Гьасана вичин чирвилер чIехи буба Ярагъ Мегьамедан, адан хва Исмаил эфендидин ирсинай, ахпани вичин буба Абдуллагьавай, маса  арифдарривай къачуна. Алкьвадар Гьасана а чIаван нуфузлу гзаф ксарихъ галаз Бакуда, Тифлисда, Астраханда, ма­­санра алакъаяр хуьзвай. Дугъри я, Ярагъ Мегьамеда вичин эсерар (шиирар, макъалаяр, трактатар) араб чIалал кхьенвай. Им а  чIаван чIехи алимар патал къайда тир. Алкьвадар Гьасанани гьа къайдайрал амална.

Чи милли журналистикада сифтегьан­ камар къачур маса векил, чаз чидай делилралди, Урусатдай чиниз атана, сифтегьан лезги алфавит туькIуьрай алим Петр Карлович Усларахъ галаз кIвалахай Къазанфарбег Зульфикъаров я. Чи газетдин виликан кьилин редактор Агъариза Узаирович Саидова вичин кхьинра къейднавайвал, “Куьредин эвелимжи жуз” туь­кIуьруни лезги печатдин бине кутуна (Килиг: “Лезги газет”, махсус ктаб, Махач­къа­ла, “Лотос”. 2000-йис). Абурун куьмекдалди халкьди яратмишай сивин эсерар типографиядин гьарфаралди чапдай акъуд­дай мумкинвал хьана. И кар алимар тир А.Гуьлмегьамедовани, Р.Гьайдаровани, масабуруни чпин кхьинра кьетIен­диз къейднава.

За кьатIузвайвал, Къ.Зульфикъарова Усларахъ галаз санал туькIуьрай лезги буквардин сифте гаф, халкьдин сивин яратмишунриз талукь лезги чIалал баянар, чеб чап авунин тегьерни лезги публицистикадин сифте чешнеяр хьиз я. Абурукай чи гуьгъуьнин алимри — Гь.Гьажибе­гова, Н.Самурскийди, М.Гьажиева ва  масабуру менфят къачурдал шак алач.

Пуд лагьай векил яз чи журналистикадин тарихда вичи 1912-1914-йисара Санкт-Петербургда Саид Габиевахъ галаз санал “Заря Дагестана” газетда кIвалахай ахцегьви Ражаб Амирханов малум я. Адакай­ хейлин кхьинар чи аямдин чIехи публицист, илимрин доктор Джонрид Агьмедова вичин­ Дагъустандин печатдиз талукь монографийра (“Кеферпатан Кавказдин милли печать”, “Прессадин кьегьалвал”, “Дагъустан­дин прессадин 100 йис” ва мсб.)  авунва.­

Р.Амирханов винидихъ тIвар кьунвай газетдин хсуси корреспондент тир. Адакай­ Ахцегь райондин “ЦIийи дуьнья” газетдин 90 йисан юбилейдиз талукь ­вичин макъалада адан кьилин редактор ­Де­мир Шерифалиева кхьенвайвал  (“ЦIийи дуьнья”, 90 йис”, М-кала, ООО “Лотос”. 2018-йис), Р.Амир­ханова вичин са макъа­лада 1912-йисуз Ахцегьиз Г.Григоди лугьудай касди ви­чин “Форд” машинда аваз сифте яз синематограф (кинодин аппарат) гъайидакай хабар ганва. Киноаппаратдиз ва автомобилдиз чкадин ­агьалийри чIехи итиж авуна. Инсан хьиз къекъвезвай “иблисдин ма­шиндиз” килигиз, агьалияр къун­­ши хуьрерайни къвезвай. Аквазвайвал, имни кье­тIен агьвалат ва хабар, цIийи­­­вал я. Жур­на­листдин кьа­тIунар гьамиша хцибур, вич­ни датIана ви­лик жергеда хьун лазим тирди и са мисалдини субутзава.

Ражаб Амирханов лап  фад,  26 йисан яш­да аваз, 1914-йисуз рагьметдиз фена. Гьавиляй адан къелемдикай хкатай ирсни, гекъигайла, гъвечIиди я. Гьайиф. ЯтIа­ни и ирсини, чи фикирдалди, гуьгъуьнлай майдандиз экъечIай Гьажибег Гьажибегов, Назир Агьмедов, Исмаил Вагьабов хьтин цIийи аямдин журналистар — публицистар, писателарни алимар руьгьламишна. Яни цIийи газет — “ЦIийи дуьнья” арадал гъидайла, квелай чешне къачудатIа, абурун вилик квай. ИкI сифте къачур камарикай кьетIен рехъ хьана. Лезги милли журналистикадин — цIийи ачухунринни агалкьун­рин, цIийи-цIийи къуватар агудунин ва виликди финин майданар гегьеншарайди. Абурукай чун инлай кьулухъ рахада.

Мердали Жалилов

КьатI ама