(Эвел -23-26-нумрайра)
“Коммунист” газетдин редакциядин кьилиз цIийи редактор атай вахт общество, халкь, гьа тегьерда СМИ-рин такьатар патални, виликандалайни важиблу месэлаяр гьялна кIанзавайди тир.
* * *
Инал а кар рикIел хкун герек я хьи, 1964-йисуз, партиядин ЦК-дин нубатдин пленумдал, уьлкведа вири ихтиярар вичин гъиле кьуна, алакьзамай кьван башибузукьвилериз (партийный документра адаз “волюнтаризм” лагьанва) рехъ ачухай Н.С.Хрущеван гьерекатриз къимет гана, ам алай вири къуллугърилай чукурна.
Хрущеван тIвар гилани “кукурозовод” (“гьажибугъдачи”) хьиз кьазва. Кар анал ала хьи, обществодин вири хилера хьиз, хуьруьн майишатдани ада гагь са, гагь маса “къайдаяр” туна. Иллаки Америкадиз фейила вичиз акур гьажибугъдаяр адаз гзаф бегенмиш хьана. Гьадалай кьулухъ чи уьлкведа виринра, тIебиатдин шартIаризни килиг тавуна, гьажибугъдаяр цунин эмир гана. Месела, Дагъустандин куьгьне Къурушдални, Базардуьзуьдин муркIарин патав, колхозди гьажибугъдаяр цун, идан гьисабдай неинки техил (рузи), гьакI мал-къарадиз гудай емни гьасилна, якIун, некIедин, сарин ва маса няметрин кьадарарни артухарун лазим тир. ИкI — вири уьлкведа. Гьа ихьтин гъиляй къведайвал авунин нетижада уьлкведа каш гьатна. Рабочий классдин, гьакI лежберринни наразивилин еке гъулгъула арадал атана. Хрущеван эмирдалди 1956-1958-йисара къарагъарай чIурухъанривайни уьлкве хуьз хьанач…
И.Сталинан “культ” русвагь авур касди вичин “культ” тежедай кьван цава туна. Административно-командаяр гунин къайдайри цуьк акъудна. Илимдин, техникадин, экономика вилик тухунин цIийивилериз тежедай хьтин ягъун кьуна. ТIвар-ван авай гзаф академикар а чIавуз чпин везифайривай къакъуднай. Гьа саягъда культурадин, литературадин, искусстводин хилеризни зиянар гана.
Гзаф писателар уьлкведай экъечIна финиз мажбур хьайиди тарихда гьатнава. Гьа и карди “диссидентар” — партиядин ва гьукуматдин линиядиз аксибур, “масакIа фагьум-фикирзавайбур” арадал гъана. Уьлкве гьа чIавуз чукIун мумкин тир, амма чи сагълам къуватри ам хвена…
* * *
1970-йисуз чи халкьди гьам экономикадин, гьам культурадинни искусстводин, образованидинни илимдин, амай хилерани чIехи агалкьунар аваз, дуьньядин пролетариатдин вождь В.И.Ленин дидедиз хьайидалай инихъ 100 йис тамам хьун къейдна.
Н.С.Хрущева чукIурай гзаф майишатар, карханаяр, министерствояр арадал хкана. Уьлкведин кьиле цIийи ксари (Л.И. Брежнева, Н.И.Касыгина) кIвалахзавай.
* * *
1972-йис чи тарихда СССР арадал гъайидалай инихъ 50 йис тамам хьайиди яз гьатнава. А чIаван вири агалкьунарни гьа вакъиадихъ галаз алакъалу я.
Дугъриданни, чи чIехи уьлкведа экономикадинни культурадин, я масакIа кьулухъ галама лугьудай хьтин пIипI амукьнач. Тунач!..
Дагъустан а йисара вири жигьетрай виликди фенвай республикадиз элкъвена.
И кар 1966-1970-йисара хьайи залзалайрилай гуьгъуьниз мадни виликди фена. Са чи меркез Махачкъала къачуртIани, ам са шумуд сеферда гьам гьегьенш, гьамни кьакьан хьана!
“Узбекгородок” поселок, “Тула”, “Ленинград”, “Каспий”, “Кавказ” мугьманханаяр, “Россия”, “Махачкъала”, “Октябрь” кинотеатрар, аваррин, къумукьрин, урусрин театррин цIийи дараматар, ЦУМ ва маса зурба эцигунар гьа чIавуз арадал атайбур я.
Ибурухъ галаз сад хьиз, чи саки вири районра гьам суьрсетдин, гьам промышленностдин, гьам энергетикадин цIийи карханаяр арадал атана. Сулакдин ГЭС-рин асул пай гьа чIавуз эцигайди я. Хуьруьн майишат тамамвилелди герек техникадалди таъминарна, гзаф чилер цик кутуна, гьакьван еке майданра цIийи багълар, салар, къелемлухар, цIийи тамар арадал гъана.
Гьелбетда, вири и крариз тешкиллувал герек тир. А кар асул гьисабдай партиядин къурулушрин ва абурун органар яз СМИ-рин хиве тунвай…
* * *
“Коммунист” газетдин редакцияда рагьметлу Имамудин Жамиевич Апаеван девирда арадал атай лап хъсан адетар — пешекарвал, намуслувал, са куьнихъайни вил къя тийиз, критикадиз рехъ гун, халкьдихъ галаз сих алакъа хуьн — ибур кьилин истемишунар яз, цIийи жегьил редактор Агьмед Насруллаевич Агьмедовани давамарна.
Адахъ галаз санал кIвалахай гзаф ксари гилани адан савадлувилин, кардин гъавурда дериндай хьунин, вичивай ва амайбурувайни гзаф истемишунин тарифарда.
Чи гъилевай чарарай-цIарарай аквазвайвал, А.Н.Агьмедов “Коммунист” газетдин редакциядиз атай дуьшуьшдин кас тушир. (А.Н.Агьмедов Кьасумхуьруьн райондин Испикрин хуьре хана, гьана юкьван, Махачкъалада, ДГУ-да, тарихдин факультетда кьилин образование къачуна…). Ам гьа и редакцияда чIехи хьана, тежриба кIватIна, инай ам, мадни цIийи чирвилер къачуз, Москвадиз, партиядин ЦК-дин патав гвай ВПШ-диз рекье туна. Анай ам садлагьана хтаначир, очно кIел хъийиз, гьа и кьилин школадин патав гвай общественный илимрин Академиядин аспирантурадиз гьахьна.
Философиядин илимрин кандидатвилин дережа къачурдалай кьулухъ Дагъустандиз хтана.
А.Н.Агьмедован кIвалахдин къайдадикай адахъ галаз санал яргъал йисара кIвалахай машгьур журналист, РФ-дин культурадин лайихлу работник М.И.Мегьдиева суьгьбетзава: «Вичелай виликан редактордин адетар давамаруналди, Агьмед Насруллаевича кIвалахда дегишвилер тваз, цIийи рубрикаяр кардик кутаз башламишна. Дуьзгуьн критикадин макъалайриз шегьре рехъ гана ва чкайрилай абуруз яргъал вегьин тавуна жавабар гун къазанмишна”.
(Килиг: “ЛГ”-дин 2000-йисан махсус ктабдин 56-57-чинар).
Ингье а вахтунин газетда гьалтзавай асул рубрикаяр: “КПСС-дин ХХIV съезддин къарарар тамамарин!”, “Пятилетка чи гьар йикъан кар я”, “Нек гьасилуниз гзаф фикир”, “КIвенкIвечи майишатрин тежриба — вирибуруз!”, “Газетда критика авуна, вуч дегиш хьана?”, “Культурадин маканра”, “Муаллимриз куьмек яз” мад ва мад рубрикайри газетдин асул метлеб квекай ятIа, хъсандиз раижзава.
Гьелбетда, партиядинни Советрин къулушрин кIвалах, партийный къарарар пропаганда авун гилани эвелимжи чкадал эцигнава. Дуьньяда кьиле физвай гьерекатрикайни гегьеншдиз хабарар гузвай. А чIавуз Москвадай, кьилин органрай махсус чарар, тезисар, теклифар (“ТАСС-дин бюллетенар”) къвезвайди тир. Абур агакьнамазди, таржума авуна, газетда гун чарасуз тир. Яни таржумачидин къуллугъ гилани, виликдай хьиз, лап герекди яз амай…
(КьатI ама)
Мердали Жалилов
