Лезги милли журналистикадин сифтегьан бязи чешмейрикай (камарикай) чун алатай нумрада раханвай. Ам­ма гьакъикъи лезги чIа­лал рахазвай газет акъатдалди чи журналистрини публицистри халкьдин дердияр, Ватандин тарих ва кьисметар раиж авун патал, урус ва туьрк чIаларикай менфят къа­чуз, чпин фикирар кIелзавайбурув ага­кьарай йисар тIимил хьанач. Абур чи умуми тарихда лап муракаб, дуьньяда кьиле физвай крарин гъавурда гьар акатай вуж хьайитIани акьан тийидай, революциядинни граждан дяведин вакъиайрал ацалтна.

Эхь, 1917-йисуз чIехи Россиядин вири мулкарал инкъилабдин женгер кьиле финикди, цIийи девир, цIийи къурулуш кардик акатиз гатIунна.

Тарихдай малум тирвал, инкъилабдин (пролетаррин) эвел “Искра”  газет арадал гъунилай гатIунна. Революция умудрайни фикиррай гьакъикъатдиз элкъуьриз куьмек гудай такьат яз, газетдикай гьахьтин руьгьдин регьбер, халкь азад ийидай женгинин сагьиб-агитатор ва пропагандист, революциядин идеяяр агьалийрин гегьенш къатарив агакьардай арачи (муьгъ) хьана.­

“Искра” газетдиз руьгьдай мукьва тир маса газетарни, бюллетенарни, эвер гунарни, листовкаярни, чарарни, тезисарни тIимил акъатначир. А девирда Дагъустанни кьулухъ галамукьнач. Халкь азад ийидай женгчийрин сифте жергейра лезгийрикай ялавлу революционерар тир Къазимегьамед Агъасиев,  Мукьтадир Айдинбегов, Абдурагьман Исмаилов, Михаил Лезгинцев, Абид Амирасланов, Нуредин Шерифов, Нажмудин Самурский, Абдусамед Мурсалов хьтин ва маса рухваяр хьайиди тарихда гьатнава. А йисарин гьа­къикъатдикай хейлин делилар, республикадин чIехиди тир “Дагъустандин правда” газетдин 100 йисаз талукьарна, 2018-йисуз чапдай акъуднавай “Асирдин гуьзгуь” (“Зеркало эпохи”) ктабдай (Махачкъала, Дагъустандин печатдин кIвал. 2018-йис) кIелиз жеда. Ана къейднавайвал, гьеле 1918-йисан эвелра Дагъустандин халкьа­рин чIаларал “Дагъустандин кесибар” газет акъатзавай. Тешкилатчи — У. Буйнакский, сад лагьай редактор — И.Алиев.

Са куьруь вахтунда хьанатIани, адалай дагъвийрив девирда кьиле физвай муракаб гьерекатрикай (инкъилабдин женгер, къецепатан чапхунчийрин интервенция, граждан дяве…)  дуьз информация агакьариз хьана. Адан гуьгъуьналлаз “Да­гъустан” газет акъатна. Гьамни са куьруь вахтунда амукьна, контрреволюциядин гъилибанри ам тергна.

1920-йисан 20-августдилай, РКП(б)-дин Дагъустандин обкомдин бюродин ор­ган яз, “Шура Дагъустан”, “Советрин Да­гъустан” газет урус ва  са куьруь вахтунда­ Дагъустандин хал­кьарин чIаларал­ни акъу­диз гатIунна. Чи районар патал — туьрк чIа­лал. 1922-йисалай милли чIаларал ам акъуд­дай къуват амукь­нач. Ам анжах урус чIалал акъудзавай.

Гьа шартIарани чи публицистика ви­ликди фена. Лезгийрикай а газетда ви­ри­далайни гзаф Нажмудин Самурскийдин ялавлу макъалайриз чка ганва. Улубий Буй­накскийдин, Жалалутдин Коркмасован, Саид Габиеван макъалайрини еке чка кьунва. Абуру партиядин гаф, гьукуматдин къанунар агъзур йисарин истисмардикай хкечIзавай савадсуз кесибрин массайрив  агакьарзавай. Ингье бязи макъалайрин тIварар: “Революциядин карда халкьдин просвещенидин роль”, “Школайрин кьадар артухарин”, “Дуьньядин сердер зегьмет жеда”, “Вири — чкIайвилихъ галаз женгиниз!”, “Дагъустандин дагълара чи вилик квай месэлаяр”, “Хунзах бунтчийрикай азаднава”, “Дагъустандин халкьарин съезддай” (1920-йисан 17-ноябрдин нумра) ва икI мадни. (Авторар — Ж.Корк­масов, С.Габиев, А.Тахо-Годи, Н.Са­мурский ва мсб).

Вири и материалри а кар субутзава хьи, чи милли журналистика, публицистика (урус чIалал кхьизвайтIани), халкьдин женгинин пайдах хьиз, руьгьдин къуват яз, вилик жергеда хьана. Чи гьакъи­къи милли газетар, лезги чIалал Гь.Гьажи­бегова арадал гъайи “ЦIийи дуьнья” (гилан “Лезги газет”) патал лап хъсан бине ва чешне гьа чIаван газетрикай хьайидал шак алач.

Илимрин доктор, пешекар журналист-публицист Джонрид Назирович Агьмедова Гьажибег Гьажибегован уьмуьр­дин ре­кьиз бахшна кхьенвай “Хкахь тийидай гъед” макъалада (“ЛГ”-дин 2000-йисан 15-нумра) къейднавайвал, а йисара са бязибуру “Лезгийрикай Аллагьдизни хабар авайди туш, лезги чIалал кIелиз-кхьиз жедайди яни?” лугьузвай. Ам­ма Гьажибег хьтин рух­вайри и кар алакьдайди субутна! Сифте нубатда илимдал бинеламишнавай алфавит  туь­кIуьрна кIанзавай. И жавабдар везифа Гь.Гьажибегова вичин хивез къачуна. И кардал ада вичихъ галаз гьа йисара (1923-1925-йисар Москвада ва Санкт-Петербургда) кIелай юлдашарни желбна, махсус кружок арадал гъана. Аник Гьажибеговалай гъейри Юсуф Герейханов, Камалудин Гьемзебегов, Мегьамед Исакьов, Агьмед Тагьиров, Зияудин Эфендиев, Шарабудин Мейланов, Хасбулат Аскар-Сарыджа, Сейфудин Шихалиев, Шагьбаз Шайдабегов ва гзаф масабур квай.

Гьелбетда, кружокдин членри а чIавуз (1925-йис) ДагЦИК-дин кьилевай Нажмудин Самурскийдивай куьмек гун тIалаб­най.

“Гзаф гьуьрметлу юл. Самурский! — кхьенвай Гь.Гьажибегова чарче, — Квехъ кьилдин ксарин чарар кIелун ва абуруз жаваб гун патал вахт лап тIимил ава­тIани, гьа и кар чиз-чиз, и сеферда за Куьн чар ракъуруналди инжиклу авун кьетIна. Зи чарчин макьсад Куьн чи чIа­лан, яни, вичиз Услара лагьанвайвал, “Куьре чIалан” патахъай жуван фикирдихъ галаз танишарун ва, чIехи юлдаш яз, Квевай юлдашвилин са меслят къачун я…”

ИкI башламишнавай чарче адан авторди чи милли кIел-кхьин авай гьал ва чал илитIзавай маса чIаларин хаталувал гьихьтинди ятIа, къалурнава.

А чIавуз чкадин газетар, винидихъни ла­гьанвайвал, урус, туьрк ва къумукь чIа­ла­­­рал акъатзавай. Абуру лагьайтIа, чи дагъви кесибрин яшайиш, Гь.Гьажибегова­ Н.Самурскийдиз вичин чарче кхьенвайвал, лап писдаказ къалурзавай. Жуван чIа­лал акъатзавай газет герек тир.  Гь.Гьа­жи­бе­гова а чIавуз мадни кхьенай: “1924-йисуз зун и месэлаяр “Яру Дагъустан” га­­­зетдин чинра къарагъариз са шумудра алахънай, амма зи чалишмишвилери са нетижани ганачир, гьикI лагьайтIа, газет зи къаршидиз атаначир”. Ада генани а кар рикIел хкана хьи, лезги чIалан ал­фавит гьеле Услара вичин вахтунда арадал гъанвай. ЯтIани гила “савадсузвал­ терг­зава” лугьуз, туьрк чIал кардик кутун­ва­.­

Гъанвай гафарай аквазвайвал, Гь.Гьажибегован тереф ДагЦИК-дин а чIаван пред­седатель Н.Самурскийди хвенай: “…авар­вийрихъ авай хьтин кIел-кхьин лезгияр патални арадал гъун за герек кар яз гьисабзава ва и жигьетдай куьне­ тухузвай кIвалахдин тереф за хуьзва”.­

Хайи чIалал кIел-кхьин жедайди субутзавай маса делил — им Гь.Гьажибегова гьа йисара Москвада “Лезги шаиррин чIалар” кьил алаз акъудай ктаб тирди Дж.Агьмедова тIвар кьунвай макъалада кьетIендиз къейднава. Ам лезги чIалал латин гьарфаралди басмадин къайдада акъуднавай сад лагьайди я. Адал ихьтин кхьинар алай: “Лезгинский краеведческий  кружок в Москве”. Лезги шаиррин чIалар.

И чIалар кIватIна, межмуэ авурди Гьажибег Гьажибегов я. Москвада авай лезги студентрин кIеретI­дин нешриййе. Москва, 1927-йис”.

И ктаб, лезги районра кIелиз къе­къвез, Гьажибег Гьажибегова халкь уяхардай, лагьайтIа жеда, ахварикай куддай хьтин кIвалах тешкилнай ва хайи чIалан кIелун — кхьин жедайдахъни вирибур инанмишариз алакьнай.

Тарихдай чаз чидайвал, гьакIни 2004-йисуз РАН-дин ДНЦ-дин ИИАЭ-дин алимрин советдин къарардалди Махачкъа­ла­да чапнавай “Нажмудин Самурский (Эфендиев) — тIвар-ван авай общественно-политический ва государственный деятель” тIвар алаз адан 110 йисан юбилейдихъ галаз алакъалу яз акъуднавай ктабдин материалри шагьидвалзавайвал, 1921-1929 ва адалай кьулухъ 1934-1937-йисарани Н.Самурскийди чи республи­кадин государстводин лап чIехи къуллу­гъар тамамарна. Ибур лагьайтIа, инкъилаб анжах гъалиб хьанвай, амма агъзур йисарин девирра мавгьуматдинни феодалрин истисмардик хьайи республика уяхарун, кIвачел акьалдарун патал лап че­тин йисар тир. Сифте нубатда экономи­ка алай чкадилай юзурун паталди халкь савадлу авун, культурадин жигьетдай цIийи дережайрихъ тухун лазим тир. И кар печатдин гаф, агитплакат, газет-журнал галачиз гьикI кьилиз акъуддай? Гьа шар­тIа­ра Н.Самурскийди, республикадин регьбер яз, вичин вири фикирар “Яру Да­гъустан” ва маса газетрин куьмекдалди агьалийрив агакьариз хьана. Адан гъи­ликай гьа чIаван газетра (“Яру Дагъустан”, “Да­гъустандин правда”, “Известия”, “Прав­да” ва мсб.) чап хьайи вишелай виниз макъалаяр хкатна, гуьгъуьнлай абур “Дагъустанда граждан дяведин тарихдай” (1923-йис), “Чи агалкьунар ва  гележег” (1926-йис), “Дагъустанда Советрин гьукум тестикь хьу­нин нетижаяр ва гележег” (1927-йис) ва ма­са тIва­рар алай ктабриз элкъвена.

ТIвар кьунвай ктабда къейднавайвал (Къ.М.Ханбабаев. “Н.П.Самурский — алим-обществовед” макъала. 57-чин), Н.Самурскийдин публициствилин ирсиниз гьелелиг илимдин рекьелди къимет гайи са ахтармишунни авач.

Чи республикадин тарихда сад лагьай­ алим-тарихчи хьайи касди чи милли публицистика ва журналистика арадал атуниз екез таъсир авурдал шак алач. Республикада а чIавуз акъудзавай вири га­зетриз ва журналриз, абура кIвалах­завай пешекарриз ада вичин руководителвилин, месэлайрив дериндай эгечIу­нин методикадинни методологиядин тарс гана.

Лезги журналистрикай — публицистрикай Н.Самурскийдин ирсиникай пай къачурбур яз, сифтени-сифте Гьажибег Гьажибегован, адан гуьгъуьналлаз Алибег Фа­тахован, Зияудин Эфендиеван, Н.Агь­ме­дован, И.Вагьабован, Гь.Аликберован ва масабурун тIварар кьун кутугнава. Гь.Гьа­жибегованни Н.Самурскийдин алакъайрикай чун винидихъ раханва.

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор