Инсандиз вич чир хьайидалай кьулухъ ада датIана гьавадин гьаларал гуьзчивал тухуз, абур вичин хийирдиз ишлемишиз, мукьва жезвай тIебиатдин бедбахтвилерикай кIвал-югъ, майишат хуьз алахъиз хьана.
1834-йисуз гьавайрал гуьзчивал тухунин тарихда са вакъиади къенин йикъан дуьньядин метеорологиядин къурулушдиз екез таъсирна: Россияда сифте яз чилин микьнатIисдин ва метеорологиядин ахтармишунар къайдадик кваз тухудай государстводин госкъуллугъ тешкилна. А чIавуз Санкт-Петербургда Кьилин обсерватория ва уьлкведин регионра адан филиалар ачухунин гьакъиндай Россиядин илимрин академиядин академик Адольф Яковлевич Купферан теклифдиз император I Николая разивал гана. Гьа икI уьлкведин гидрометкъуллугъдин бине кутуна. Филиалрикай сад Кавказдани тешкилнай. 1840-1845-йисара Дагъустандани метеопостар ва метеостанцияр эцигиз эгечIна. Эвелимжибурукай сад Дербентда кардик акатна.
Сифте яз Дербентда метеорологиядин вахт-вахтунда тийизвай ахтармишунар гьеле 1834-1835-йисара Кавказда сиягьатзавай военный духтур Иоганн Лерхеди тухванай. Сифте нубатда гаруз ва цавун цифериз талукь и ахтармишунар гилани Кьилин геофизикадин обсерваториядин архивда хуьзва.
Чилин микьнатIисдин ва метеорологиядин ахтармишунрин къурулуш кардик акатайдалай кьулухъ 11 йис алатайла, 1845-йисуз, Санкт-Петербургда авай Геофизикадин кьилин обсерваториядин къаюмвилик кваз Дербентда вахт-вахтунда метеорологиядин ахтармишунар тухуз эгечIна. А девирда гьавайрал гуьзчивалзавайбуруз кIвалахдай гьакъи гузвачир, гьавиляй абур жагъурунни четин акъвазнавай, ахтармишунар тухун тавур вахтарни жезвай. 1870-йисалди метеостанцийрал ишлемишзавай методикадин къайдани бес кьадардинди тушир. А йисалай инихъ и кIвалахда са кьадар хъсанвилер гьатна. Академик Г.И. Вильдедин алахъунралди гьавайрал гуьзчивал тухунин материалар Геофизикадин кьилин обсерваторияда тамамдаказ ахтармиш хъийиз ва махсус журналда чап ийиз эгечIна. 1889-йисалай абурухъ галаз санал метеостанцияр инспекция авунин нетижаярни чап ийизва.
Дербентда метеорологиядин ахтармишунар тухунин тарих са шумуд девирдиз пайиз жеда. 1845-1865-йисара ахтармишунар шегьердин къене, 1873-1878, 1886-1918-йисара Дербентдин маякдилай тухузвай. 1924-йисалай ахтармишунар гьуьлуьн къерехдивай 250 метрдиз къакъатна, Зоя Космодемьянскаядин куьчеда авай метеорологиядин майдандал тухванай. Станция алай чка са шумудра дегишарнай. Эвелдай адан тIвар «Дербент-маяк» тир, 1924-йисалай къенин йикъалди «Дербент» хьана.
И кIвалахдин сифтегьан нетижаяр академик Г.И. Вильдедин «Об осадках Российской империи» монографияда чапнава. Ктабда 1850-1855-йисарин ахтармишунар ганва. Анай чаз эвелимжи гуьзчивал тухузвайбурун тIварар ва кеспиярни чир жезва. Абурукай сад провизор А. Кизер тир.
Дербентдин метеостанциядал тухванвай ахтармишунрин материалар Геофизикадин кьилин обсерваториядин «Летописра…», СССР-дин церин кадастрдин материалрихъ галаз, мадни СССР-дин ва Россиядин Федерациядин климатдин ва агроклиматдин справочникра чапнава.
Яргъал йисара кIватIнавай пара важиблу гуьзчивилин нетижайри Дагъустандин кьиблепатан, гьуьлуьз мукьва паюнин климат ва агроклимат илимдин бинедаллаз чирдай мумкинвал гана. Республика агроклиматдин районриз пайдайла, кьиблепата «кьуру субтропикрин» зона тайинардайла, Дербентдин метеостанциядин кIвалахдин нетижаяр бинединбур яз къачунва. И зонадин климат виниз температурадалди, гьавадик кьеж тIимил хьуналди тафаватлу я. Ихьтин гьава коньякрин ципицIрин сортар ва маса емишар битмишарун патал кутугайди я. Рагъ гзаф авай гатуз емишра булдиз шекер кIватI жезва. ХъуьтIуьзни и райондин чилер малар куьчарзавай къишлахар хьиз ишлемишзава.
2009-йисуз метеорологиядин къурулуш цIийи хъувунин программадик кваз Дербентдин станциядал метеорологиядин алай девирдин автоматламишнавай комплекс эцигнава, ада инсан галачиз гьавадин ва чилин винел температура, гьавадин давление, къвазвай марфадин — живедин кьадар алцумзавай. 2022-йисуз станциядал мад цIийи, хъсанарнавай метеорологиядин комплекс эцигна, ада 10 сантиметрдилай 3,5 метрдиз кьван деринда накьвадин температура алцумдай, ракъини экв гузмай вахт, тIебии радиациядин фон тайинардай мумкинвилерни гузва. И комплексди гьавада физвай дегишвилер ахтармишунин кIвалах хейлин кьезиларна. Станциядин къуллугъчийри компьютеррал алай девирдин информациядин программайрай кIвалахдай чирвилер ва тежриба къачунва. Идани станцияди гузвай метеоинформациядин ери хкажнава. А информация Дагъустан Республикада ва Кьулан Каспийдал гьавайрин прогнозар гьазурдайла ишлемишзава.
Дербентдин метеостанция неинки са чи республикада, гьакI уьлкведин вири кьиблепата виридалайни «куьгьнеди» я. Адал метеорологиядин, агрометеорологиядин, гьуьлуьн гидрологиядин, гьакIни радиациядин фондал ва чилелай яд бугъадиз элкъуьнал ахтармишунар тухузва. Станциядиз Росгидрометдин Гьуьрметдин шагьадатнама ганва. 2005-йисуз адан лайихлувилер Виридуьньядин метеорологиядин организациядин Гьуьрметдин грамотадалди къейдна.
Абдулгьалим Дадашев,
РФ-дин лайихлу метеоролог
