Вилик фенвай, медени жемиятда маса медениятрин иесийрив гьуьрметдивди эгечIун — им ислягьвални разивал таъминарунин карда важиблу шартI я. Дуьньяда яратмишзавай гьар са затI гьуьрметлувилел, сада-сад кьабулунал бинеламиш жезва: кьилдин ксарин, миллетрин арада алакъайрин барабарвал, экономикадин, сиясатдин, образованидин, здравоохраненидин ва хейлин маса хилера жезвай агалкьунар. Амма месэла, Росстатдин делилралди, 200 кьван халкьар авай (абурукай 100 кьван бинедин халкьар я) Россия хьтин чIехи уьлкведа гьар са халкьдин медениятдин ирс гьикI арадал гъидатIа, гьана ава.
РФ-дин Президент В.В.Путина 2022-йисан 9-ноябрдиз акъудай 809-нумрадин «Адетдин Россиядин руьгьдинни ахлакьдин ивирар хуьнин ва мягькемарунин рекьяй государстводин сиясатдин бинеяр тестикьарунин гьакъиндай» къарарда «инсандин уьмуьр, лайихлувал, ихтиярар ва азадвал, ватанпересвал, ватандашвал, Ватандиз къуллугъ авун ва адан кьисметдин гьакъиндай жавабдарвал, ахлакьдин вини дережадин чешнеяр, мягькем хизан, яратмишунин зегьмет, инсанпересвал, регьимлувал, адалатлувал, тупламишвал, сада-садаз куьмекун ва гьуьрметун, тарихдин вакъиаяр рикIел хуьн, Россиядин халкьарин садвал» хьтин адетдин ивирар медениятрин арада мергьяматлувал арадал гъуниз къуллугъ ийидай кар алайбур тирди ачухдаказ къалурнава.
Шаксуз, гьам федеральный, гьам региондин программайрин документра, гьа жергедай яз образованидин идарайрилай агакьзавайбурани, эхиримжи цIуд йисара гьамиша жемиятдиз медениятрин арада мергьяматлувал хьуниз эвер гузва. АкI хьайила, месэла, кьулухъ ягъ тавуна, гьялун патал талукь тир къанундин база ава. ГьакI ятIани, ашкара тирвал, чи уьлкведин ватандашар чпин государстводин медениятдин чIехивилин гъавурда акьунин ва аннамишунин гьакъикъи мумкинвиликай исятдани магьрум я. Россиядин жемиятдин гьатта савадлу пайни — интеллигенциядин гзаф векилар (психологиядинни педагогикадин ва медениятдин кьетIенвилерикай гьеле рахан тийин) са гьи ятIани халкьдин географиядин, яшайишдин, миллетдинни диндин шартIариз къимет гунин карда бязи вахтара кIевера гьатзава. Халкьарин тIварар какадарзава, этнонимар, антропонимар, руьгьдин, материальный ивирар чIурукIа къалурзава. Са тайин халкьдиз талукь хасвилер бязи вахтара маса халкьдин агалкьунар хьиз къалурзава. Гагь-гагь гьатта ахьтин крар аквазва хьи, гьар жуьре дережайрин наши деятелри Кавказдин гзаф кьадар халкьарин тIварар телеэкранрилай ва прессада манасуз ва гьисаба авачир жуьреда «Кавказдин миллетдин чинар» келимадалди кьазва.
Жуьреба-жуьре дережайрин пешекарри, гьа жергедай яз эхиримжи йисара кьисметди Кавказдиз, кьилди къачуртIа, Дагъустандиз акъудай военный къуллугъчийрини, инсанривай хабарар кьуналди тухвай серенжемрин делилри кьетIен теспача кутазва. Алай девирдин чIехи пай туристриз республикадиз къведалди Дагъустандин халкьарин тарихдинни медениятдин асул агалкьунрикай хабар авачир, абуру гьатта Дагъустанда гьи халкьар яшамиш жезватIа чпин фикирдизни гъанвачир. Дагъустанда асирралди 40 кьван халкьар садвилелди, дуствилелди яшамиш жезвайди чир хьайила, гзафбур гьейран жезва. Санани такур хьтин мугьманпересвал, регьимлувал, жумартвал, викIегьвал, дурумлувал акурла, абур кьадар авачир кьван шад жезва. Иллаки Дагъустандин вичин ва Кавказдин халкьарин арада авай садвални дуствал, гьакIни урус халкьдихъ галаз авай хъсан рафтарвилер акурла, шадвилин гьиссер акатзава. Дагъустандиз къвезвай гзаф мугьманри дагъустанвийриз урус чIал хъсандиз чизвайди, урус литературадикай, художественный ва музыкадин медениятдикай, алимрикай ва полководецрикай хабар авайди, урус муаллимриз ва илимдин деятелриз гьуьрметзавайди, герек хьайила, уьмуьрда, дуланажагъда а чирвилерикай менфят къачузвайди къейдзава. Хабарар кьунин серенжемда иштиракайбуру са шумудра «квез, дагъустанвийриз, чун икьван хъсандиз чизва. Чаз, урусриз ва россиявийриз лагьайтIа, куьн вучиз саки чизвач?» лагьай суал гана. И жуьредин суалар, чаз аквазвайвал, хабарар кьунин серенжемда иштиракайбурун, гьакIни алай девирдин дагъустанвийрин чпин ва Россиядин маса регионрин агьалийрин фикирдизни атун мумкин я.
Мидяйрин къуватралди Россиядин халкьар чара ийиз алахъзавай, гзаф йисара давам жезвай гьаларин себеб вуч я? И ва маса суалриз жавабар жагъурун патал чна программно-инструктивный документар, алай аямдин мектебра чирвилер къачузвай гуманитарный са жерге предметрай чирвилеринни методикадин литература тупIалай авуна. АкI яз хьана хьи, урус литература, Ватандин тарих, Ватандин меденият хьтин предметрай образование къайдада твадайла, чирвилер гунин программайрин ва учебникрин сергьятра аваз, Россиядин гьар жуьре халкьарин медениятдин ирсинай миллетар патал эгьмият авай литературадин, тарихдин вакъиаяр, материальный ва руьгьдин ивирар, эсерар къалурун сад хьиз таъминарунин жигьетдай садвилин ва битаввилин принцип чIурзава. «Россиядин халкьарин руьгьдинни ахлакьдин медениятдин бинеяр» тIвар алай программа ва учебный пособие тамамдиз анжах урус халкьдин адетдин ивиррал бинеламиш хьанва. Ида гзаф миллетрикай ибарат Россиядин литературадин ва тарихдинни медениятдин ирс са терефдихъай чируниз мажбурзава, гьа са вахтунда акьалтзавай несил гегьенш, вири патарихъай тамам культурологиядин савадлувиликай магьрумзава.
Гзафни-гзаф къалабулух а карди кутун лазим я хьи, къейднавай предметар са терефдихъай чируни миллетбазвилин, шовинизмдин гьиссер арадал гъизва. Ида, гьелбетда, кьилдин ксарин, миллетрин арада рафтарвилериз пис патахъай таъсирзава. (Акьван яргъал алачир алатай вахт рикIел хкин. Советрин девирдин урус литературадин учебникра Чингиз Айтматов, Къайсын Къулиев, Расул Гьамзатов ва милли маса шаирарни писателар гегьеншдиз дуьшуьшдай хьиз раижнавайди тушир кьван. Абурухъ гзаф несилар патал еке метлеб хьана).
Дагъустандин умуми образованидин тешкилатра кIелзавайбурун асул дибдин савадлувал хкажунин макьсаддалди ихьтин шартIара кьилдин миллетрин ва гзаф миллетрин алакъаяр мягькемарунин рекье «Дагъустандин халкьарин меденият ва адетар» предметдихъ (ам 5, 8-9, 10-11-классра чирвилер гун патал теклифзава) садрани тахьай хьтин важиблувал арадал къвезва. Гзаф миллетар авай Россиядин халкьарин медениятдай мектебра кIелзавайбур ва студентар патал «Россиядин халкьарин Ватандин меденият» кIелунин дисциплина образованидин стандартрик кутун чарасуз яз аквазва. Ам герек вичин гьам формадин, гьам метлебдин жигьетрай предметдин тIварцIихъ галаз кьурди жен. Миллетрин арада дуствилин алакъайрин месэлаяр Ватандин вири халкьарин медениятрихъ галаз гегьеншдиз танишарунин рекьелди хъсанариз жеда. Яни кIелзавайбуруз гьам патав гвай, гьам яргъал алай халкьарин руьгьдин ва материальный медениятдин жуьреба-жуьревал, девлетлувал чир хьун, абуруз чпин медениятрин кьетIенвилер къалурдай ихтиярар, абур маса медениятдин сагьибрин гъавурда акьазвайбур яз хьун важиблу я. Маса гафаралди лагьайтIа, Россиядин халкьарин арада садвал хъсанвилихъ тухунин месэлаяр медениятрин арада авай рафтарвилер гьялунилай ачухдаказ аслу жезва.
Илимдизни тежрибадиз медениятрин арада гьар жуьредин алакъаяр малум я. Чи ахтармишунрин делилри къалурна хьи, жегьил несилди и алакъайрин метлеб ва тежрибадин нетижаяр са уьтери фикирдиз къачузва. Кьилди къачуртIа, кIелзавайбуру кьатIузвач ва я са уьтери фикирдиз гъизва:
— уьмуьрдин маса тегьердиз сабурсузвал къалуруни халкьар сад-садавай чара ийида ва халкьдин ивирар барбатI хьунал гъида;
— ассимиляция хьайила, са медениятди муькуьди туькьуьнда ва нетижада гъвечIи халкьдин меденият квахьда;
— чара авунвай меденият аваз хьуни инсан вич ва санлай халкь чара авунал гъида ва икI мад;
— эхирдай и вири алакъайри жемиятдин сагълам фикирриз аксивалда, абуру халкьдин ва умуми инсанвилин меденият еримлу авун таъминардач.
Медениятрин умумивал ва садвал кутугай гьалда хьун патал кIелзавай жегьилрин дикъет чи уьлкведин ва республикадин халкьарин тарихдинни медениятдин ирсина авай интеграциядин процессрал желбна кIанзава. Ихьтин крарин бине эцигзавайбурук халкьдин педагогикадин ихьтин идеяяр акатзава:
— халкьарин тарихдинни медениятдин шартIар еримлу авунин умумивилин идея;
— кьилдин касдин идеалдиз килигунин садвилин;
— кьилдин ксарин арада авай ва жемиятдин алакъаяр къалурзавай лексикадинни грамматикадин терминрин умумивилин;
— художественный ва эстетикадин медениятдин ивиррин метлебдин умумивилин;
— зегьметдин алатрин, затIарин, суьрсетрин, майишатдин ва дуланажагъдин имаратрин са жуьревилин ва эйнивилин;
— милли парталрин, безекрин элементрин умумивилин;
— халкьдин адетдин суварар, динда эцигнавай къайдаяр тешкилунин тегьеррин умумивилин;
— халкьдин психологиядин бинейрин умумивилин ва хейлин масабур.
И ва маса идеяяр кIелунин ва кIелунинни методикадин литературада жезмай кьван тамамдиз ва галай-галайвал къалуруналди, кIелунинни тербиядин процессда пешекарвилелди, савадлувилелди ва инсанпересвилелди ишлемишуналди медениятрин арада мергьяматлувал, сабурлувал таъминариз жеда. Россия, Дагъустан мергьяматлувал (халкьарин садвилин ва дуствилин бинеяр) къалурунин карда лайихлу чешне хьана кIанда.
Шайдабег Мирзоев,
РФ-дин халкьдин просвещенидин отличник,
ДНИИП-дин педагогикадин сектордин заведующий,
Р.Гьамзатован тIварцIихъ галай ДГПУ-дин профессор
