Дагъустанда гадарнавай, рикIелай алатнавай хуьрер гзаф ава. Абуру чи тарих хуьзва. Гьа и са хъсанвал я чи куьгьне хуьрерихъ галаз алакъалу яз амайди. Интернетдин бязи чешмейрин делилралди, республикада гадарнавай 46 хуьре сад-вад кас агьалияр яшамиш жезва, 1844 хуьре са касни амач.
1959-йисуз республикада 3500-далай виниз хуьрер авайтIа, алай вахтунда абурун кьадар 1610-даз барабар я.
Чи республикада гадарнавай, рикIелай алатнавай хуьрерикай рахадайла, заз жуван хайиди тир СтIал Сулейманан райондихъ галаз алакъалу мисалар гъиз кIанзава. 1886-йисуз тухвай переписдин делилралди, а вахтунда районда 54 хуьр авай. Санлай анра кIвалерин кьадар 4220-дав агакьзавай. Агьалийрин кьадар 11576 тир. Гуьгъуьнлай райондин дагълух патан зонада аваз хьайи хейлин хуьрер арандиз куьч хьана.
1966-йисуз Кьиблепатан Дагъустанда чилер зурзуникди 24 хуьр дуьзенриз куьчарна: КуркIурхуьр, Рухун, Мехкергъ, Хутаргъар, Ялцугъар, ХипитIар, ЦицIер, Бигерар, КIеле, ЧIилихъар, Ивигар, Агъа Арагъар, Вини Арагъар, ДаркIушар, Макьар, Агъа Хъартасар, Чуьхверхуьр, Чантархуьр, ЦицIигъар — тамамвилелди, Татарханар, Ичинар, Испикар, КIахцугъар, Хпуьхъар — са кьадарда. 1977-йисуз Кьеанрин хуьруьн жемятни Эминхуьруьз (а чIаван Аламишедиз) эвичIна.
Дагълух патан хуьрер куьч хьуникди, райондин мулкарал цIийибур арадал атана: Агъа СтIал-Къазмаяр, ДаркIуш-Къазмаяр, ЦIийи Испикар, ЦIийи Макьар, Эминхуьр, Чуьхверхуьр, ЦIийи Мамрач.
Арандиз эвичIуникди, гьелбетда, дагъвийриз регьятвилер, къулайвилер гзаф хьана: дуьзен ва гегьенш рекьерни куьчеяр, къавариз ракьни шифер янавай кьве мертебадин кIвалер, эквер, кIвалера газ, гьаятра машинар…
Гьа са вахтунда, винидихъ тIварар кьунвай гзаф хуьрерин мулкар къе, менфят къачун тийиз, гадарнава лагьайтIа, зун бажагьат ягъалмиш жеда. И кар къалурун патал жув яшамиш жезвай Эминхуьруьз куьч хьанвай Ялцугърин, ЦицIерин, Хутаргърин, ХипитIрин, Бигеррин, Кьеанрин хуьрер къачун. Алай вахтунда абурукай анжах Ялцугърални Кьеанда са-са кас яшамиш жезва, амай хуьрера касни амач. Нетижада анрин берекатлу чилер, са менфятни къачун тийиз, гадарнава. Хутаргърин хуьруьн тарихдикай ктаб кхьенвай Исмаил Агьмедова лугьузвайвал, колхоздин мулкарин кьадар саки 900 гектардив агакьзавай, идакай 400 гектар цадай никIер тир.
Ялцугърин, ХипитIрин хуьрерин колхозрихъни гьар садахъ агъзур гектардилай виниз берекатлу, техилар, емишар, картуфар гьасилзавай чилер авай.
Эминхуьруьз куьч хьанвай Кьеанрин хуьр, гекъигайла, чIехиди тушир. Зи архивда авай «Колхоздин пайдах» газетдин 1957-йисан 4-октябрдиз акъатнавай нумрада кхьенвайвал, и йисуз Кьеанрин «ЦIийи дуьнья» колхоздин зегьметчийри 200 гектарда зулун тумар цун пландик кутунвай. Колхозда малдарвални вилик физвай…
Ида къалурзава хьи, арандиз эвичIай дагъдин хуьрерихъ суьрсет гьасилдай чилер бес кьадар авай. Къе дагъдин зонадин хуьрер амач. Бес гьа хуьрерин мулкар, гегьенш ва бегьерлу чилер? Абур, гьелбетда, амазма. Амма гзаф йисара гъил аламачир, са менфятни къачун тийиз, гадарнавай чилер, никIер, тамун кIапIалриз, чIурухъанриз элкъвенва.
Гадарнавай дагъдин мулкарин хьиз, чаз гьа виликан хуьрерин, чи бубайрин хайи ерийрин гьайифни къвезва. Са касни амачир гзаф хуьрер харапIайриз элкъвенва.
Са тIимил йикъар вилик зун жуван хайиди тир хуьруьз — Етим Эминан ватандиз — Ялцугърал хъфенвай. Шаирдин хуьре чкIанвай кIвалерилай, валарини кул-кусри кьунвай, гьич чирни техжезмай куьчейрилай гъейри са затIни амач. ТIебиатдиз килигайла, женнетдин пIипI хьтин, амма уьмуьр давамардай кас амачир, харапIайриз элкъвенвай и гуьзел макан акурла, рикIел Азиз Мирзебегова кхьей шиирдин цIарар къвезва:
Йифиз ина байкъушрин ван чкIизва,
Юкъуз ина ничхирри мел ийизва,
Вагьшийриз, ихьтин гьал акваз, хвешизва,
Етим хьанва Етим Эминан хуьр гила,
Куьз икI хьанва?! Ни чирда и сир гила?!
И етимвал эхиз тежер дерт хьана,
Хуьр и гьалда тур ксар намерд хьана,
Акур чIавуз хуьруьн гьал зун перт хьана,
Хажалатди зи рикI, зи жигер кана,
Етим хьанва Етим Эминан хуьр гила,
Куьз икI хьанва?! Ни чирда и сир гила?!
Гадарнавай чилер кардик кухтун, харапIайриз элкъвенвай хуьрер кIвачел ахкьалдар хъувун патал, гьелбетда, зегьмет чIугуна кIанда. Рекьер авачир чкайриз рекьер, эквер авачир чкайриз эквер тухун тавуртIа, затIни арадал къведач. Маса рехъ авайди туш. Рагьметлу бубайрин сурар авай чи багъри ерийрин патахъай къайгъу чна чIугуна кIанда.
Хазран Кьасумов
