Дагъустандин госпедуниверситетдин пе­дагогикадин кафедрадин профессор, РД-дин илимдин лайихлу деятель, Россиядин Федерациядин халкьдин образовани­дин отличник, РФ-дин кьилин пешекарвилин образованидин гьуьрметлу работник, академик Г.Н. Волкован, Расул Гьамзатован­ медалрин, «Халкьарин ислягьвал ва садвал хуьнай» лишандин сагьиб Шайдабег­ Айдабегович Мирзоев Дагъустанда акьалтзавай несилриз тербия гунин жигьетдай халкьариз талукь медениятдин вири терефар, дериндай ахтармишна, гуьнгуьна тунвай сад лагьай алим-педагог я. Гьа и месэлайрай ада диссертацияни хвена. Ана алимди­ Дагъус­тандин халкьарин педагогикада авай тежриба дериндай ахтармишнава ва умумиламишнава. Идахъ галаз алакъалу яз, республикадин школайра Шайдабег Айдабеговичан илимдинни ахтармишунрин бегьерлу кӀвалахдин нетижада арадал атанвай цӀийи предметар – «Дагъустандин халкьарин ме­де­ният ва адетар», «Гадаяр ва рушар уьмуьр­диз гьазурун» предметар 1992-йисалай кIелунин планра гьатнава, акьалтзавай несилдиз халкьдин меденият, лап дикъетдивди ва дериндай чирна, кьатIундай мумкинвал ганва.

Мадни са кар: республикадин илимдин идарайрин ва вузрин, гьакI маса регионрин жегьил алимри, муаллимри Шайдабег Ай­дабеговичан ктабрилай чешне къачуна, илимдин цӀийи ахтармишунар кьиле тухузва. «Гележегдиз кам» лишандик кваз Россияда ва Дагъустанда саки гьар йисуз тухузвай жегьил ахтармишунардайбурун илимдин вири халкьарин конференцияр гьа и кардихъ галаз алакъалу я. Ида акьалтзавай несилар, гьеле мектебра амаз, халкьарин руьгьдин чешмейрив агудзава.

Ш. Мирзоев 1948-йисуз Ватандин ЧӀехи дяведин иштиракчи, кIвенкIвечи стахановчи­ Айдабег Мусаеван ва Гьуьруьпери Жалиловадин хизанда Азербайжан ССР-дин Сумгаит шегьерда дидедиз хьана. Адан аял ва жаван йисар СтIал Сулейманан райондин Шихидхуьре акъатна. Ина школа акьал­тӀар­на, ам Махачкъаладиз атана, ада Ермошкинан тӀварунихъ галай челегар гьазур­дай заводда кӀвалахна. Гьа са вахтунда 3-нумрадин ГПТУ-дани кӀелна. Са тӀимил вахтунда адакай Махачкъаладин приборар гьазурдай заводда токарни хьана. Инай адаз армиядин жергейриз эвер гана.

Армиядин жергейрай старшинадин чинда аваз хтай ада ДГУ-дин филологиядин фа­культет вини дережадин къиметар аваз акьалтӀарна (1975-йис). Гьукуматдин комиссияди ам Ленинский (Къарабудахкент) райондин Гурбуки хуьруьн юкьван школадиз урус чӀаланни литературадин муаллимвиле рекье туна. Кьве йисалай ам Дагъустандин муаллимрин чирвилер хкаждай институтдиз­ урус ва дидед чӀаларин кабинетдин методиствиле кьабулна. 1979-йисалай адакай Да­гъустандин школайрин илимдинни ахтармишунрин институтдин (А.А.Тахо-Годидин тӀварунихъ галай) илимдин къуллугъчи хьана. Ина кӀвалахай йисара Шайдабег Айдабеговича халкьдин педагогикадин месэлайрал дериндай кӀвалахна.

1986-1991-йисар алимдин уьмуьрда кье­тӀенбур хьана. ЧӀехи конкурсдай акъатай адаз Дагъустандин госпедуниверситетдин педагогикадин кафедрадин старший преподавателвиле, гуьгъуьнлай доцентвиле кӀва­лахун кьисмет хьана. 1987-йисуз ада Моск­вада Россиядин Федерациядин образованидин министерстводин милли месэлайрин институтда Дагъустандин халкьдин педагогикадай илимдин диссертация хвена. Адан къелемдикай и месэладай хейлин илимдин кӀвалахар, гьа жергедай яз «Халкьдин педагогика: тербиядин чӀалан такьатар» (1984-йис), «Дагъустандин халкьдин педагогика: тербиядин мана-метлеб, жуьреяр ва къайдаяр» (1986-йис), «Хуьруьн аялар школада зегьмет чIугваз гьазурун» (1988-йис), «Халкьдин фольклор ва литература — тербиядин такьатар» (1990-йис), «Дагъустандин халкьдин педагогика» (1992-йис), илимдин, аялрин чирвилер хкажунин, тербиядин месэлайрай макъалаяр хкатна.

1991-йисалай ам мад Дагъустандин образованидинни илимдин министерстводин­ теклифдалди вичин илимдинни ахтарми­шунрин кӀвалахдал элячI хъувуна. Гьа чIа­ва­­лай инихъ ада А.А.Тахо-Годидин тӀвару­нихь галай педагогикадин илимдинни ахтармишунардай институтда илимдин кар алай къуллугъчидин, ахпа этнопедагогика­дин сек­­тордин заведующийдин, гуьгъуьн­лай и институтдин директордин заместителвилин, гьа са вахтунда вуздани тарсар гунин кӀвалах кьиле тухвана.

Шайдабег Айдабеговичан галатун тийи­жир зегьметдин нетижа яз, алай вахтун­да­ РД-дин илимдинни образованидин ми­нис­­терстводи тестикьарнавай ва чеб чи мек­теб­рани вузра акьалтзавай несилдиз­ жуван меденият чирун патал теклифна­вай хейлин цӀийи программаяр ва учебни­кар арадал атанва. Абурун жергеда 4-5 ва 8-9-классар патал «Дагъустандин халкьарин медени­ят ва адетар», 10-11-классар патал «Гадаяр ва рушар уьмуьрдиз гьазурун» прог­раммаяр, «Дагъустандин халкьарин меденият ва адетар» 4, 5, 8-классрин учебникар ва маса кӀвалахар ава. Шайдабег Айдабеговича урус чIалалди гьазурай 4-классдин программа, аялриз чпин меденият хайи чIа­лалди дериндай чир хьунин мураддалди Дагъустандин са кьадар чIалариз (авар, дарги, къумукь, лезги, лак, табасаран, но­гъай,­ чечен, азербайжан) таржума авунва­, авар, дарги, къумукь, лезги, табасаран чIа­ларал ктабарни чапдай акъатнава.

Ш.Мирзоеван тӀварцӀихъ Дагъустандин­ жуьреба-жуьре хуьрерайни шегьеррай  гзаф кьадар чарар къвезва. Ингье, месела­, Акуша райондин Бутри хуьряй сифтегьан­ класс­рин муаллим Гьажиалиева Жума Гьуь­сейновнади кхьизва: «Гьуьрметлу Шай­­дабег Айдабегович! Куьне гьазурнавай «Дагъус­тан­дин халкьарин меденият ва адетар» учебник неинки аялар, гьакӀ диде-бубаяр па­тални датӀана вилик жедай ктаб я. Зазни адай дагъустанвийрин ахлакьдинни намусдин адетрикайни къайдайрикай хейлин цӀийи-цIийи делилар жагъана. Кьин кьазва, гзаф хуьреринни шегьеррин сифтегьан классрин муаллимриз и ктабда вуч аватӀа гилалдини чизвач жеди. Гьатта 65 йис хьанвай зи итимдини и ктаб гъиляй вегьедач, гьар мумкинвал хьайила ам кӀелзава. Эхь, куьн гьахълу я, дугъриданни, и ктаб Дагъус­тандин халкьарин медениятдиз шегьре рехъ къалурзавай дуьз улам я. Неинки са аялар, гьакӀ ви­рибур патал. Сагърай куьн. Алим яз, куьне гьакьван­ камаллу кар авунва, халкьдин­ акьул-камалдин ирс несилрив агакьарзава».

1998-йисуз Шайдабег Айдабеговича гьа­­­зурна чапнавай педагогикадинни культурадин ктабризни учебникриз зурба къимет­ гу­нин важиблу лишан яз, Россиядин илимдинни образованидин министерстводи алим­­диз профессорвилин тIвар гана.

Студентри профессор Мирзоева кӀелза­вай махсус курсар – «Дагъустандин халкьдин педагогика», «Дагъустандин халкьарин камалэгьлийрин просветителвилин фикирар», «Дагъустандин халкьдин педагогикада гадайринни рушарин руьгьдинни эдебдин къамат арадал гъун», «Школьникриз ватанпересвилин тербия гунин карда халкьдин къагьриманвилин адетар», «Халкьдин сагъламвилин педагогика» ва масабур гзаф хушвилелди кьабулзава, халкьдин медениятдай, пара рикI алаз, дериндай чирвилер къачузва.

Профессор Ш.Мирзоевахъ илимдинни педагогикадин вини дережадин пешекарар гьазурунин рекьяйни виле акьадай хьтин агалкьунар ава. Ада саки 20 йисан вахтунда­ РФ-дин ВАК-ди тапшурмишнавай педагогикадин илимдай докторвилин ва кандидат­вилин диссертацияр хуьнин советдин илимдин секретарвилин къуллугъ намуслувилелди тамамарна. Адан гъилик икьван чӀавалди педагогикадин жуьреба-жуьре месэлайрай­ 20-далай  виниз алимри илимрин кандидат­вилин диссертацияр тамамарна, хвена. И жигьетдай С.Цахаевадин «Дагъустандин­ ме­деният ва адетар 8-9 классрин ученик­рин медениятдин образованидин асул бине яз», Р.Омаровадин «ЧIехи классра кIел­завай рушарин руьгьдинни ахлакьдин къамат арадал гъуна Дагъустандин халкьдин педагогикадин адетрихъ авай метлеб», М.Агьмедовадин «Халкьдин адетралди гъве­чIи классра кIел­за­вай аялрин ахлакьдин тербия хкажунин къайдаяр», З.Бабаевадин «Алкьвадар Гьасан эфендидин эдебдинни чирвилерин къанунар», П.Магьдиловадин «Али Каяеван эдеб­динни намусдин фикирар» ва илимдин маса са кьадар кIвалахар къалуриз жеда.

Алимар гьазурдай советдин ученый сек­ретарь яз, Шайдабег Мирзоеван куьмекдал­ди педагогикадай ва этнопедагогикадай Рос­сиядин са кьадар республикайрин векилри 450-лай виниз педагогикадин илимдай диссертацияр хвенва.

Педагогикадин рекьяй республикадин кьилин вузда — ДГПУ-да кӀвалахиз, Шайдабег Айдабеговича чи школайрихъ галазни сих алакъаяр хуьзва. Илимдин рекьяй вичи кьиле тухузвай ахтармишунар, абурун мана-метлеб ва методика мектебрин тежрибада ахтармишзава, девирдин истемишунрихъ галаз кьадайвал къайдадик кутазва. Ада хейлин йисара Махачкъаладин 5-нумрадин лицейдин педагогикадин классра «Педагогика» предметдай тарсар тухвана. Дагъустандин педагогвилин кадрийрин пешекарвал хкаждай институтда культорологиядин дисциплинайрай муаллимрин чирвилер хкажунин кардани намуслувилелди иштиракзава.

Профессор Ш.Мирзоев са кьадар йи­са­­ра Дагъустан Республикадин илимдин­ни об­разованидин министерстводин экс­пертный­ комиссиядин ва экспертный совет­дин членни хьана. Ада арадал гъанвай этнокультурадин образованидин ва тербиядин асул концепция, программаяр, учебни­кар ва методикадин пособияр алай вахтунда неинки Дагъустанда, гьакӀ Россия­дани педагогвилин общественностди кӀе­ве­лай вилив хуьзвай ва чпихъ гьакьван игьтияж­ авай кӀвалахар яз гьисабнава. ГьикӀ лагьайтӀа, тӀвар кьунвай предметдай алимди гьеле садани ачух тавунвай гелер, жи­гъи­рар раижнава.

Профессор Ш.Мирзоеван итижар хейлин гегьенш я. Ада этнопедагогикадай ва этнокультурадай гьар йисуз кьиле тухузвай «Гележегдиз кам» тежрибадин конференцийра жюридин член яз иштиракзава. Гьа конференцияр гьазуриз ва кьиле тухуз хейлин зегьметар ва къайгъуяр вичин хивез къачузва. Тек са 2023-йисуз ада  Вирихалкьарин ва Россиядин 15 конференциядал, Россиядин образованидин министерстводи тухвай­ 2 форумдин кьилин заседанийрал тербия­дин важиблу месэлайрай докладар авуна­, адетар ва хайи чIал хуьнин месэлайрай «Да­гъустандин гъахъвал» ва «Лезги газет» изданийриз, гьар садаз саки зур сятдин суалринни жавабрин интервьюяр гана.

Шайдабег Мирзоев неинки 15 монографиядинни учебникдин, гьакI медениятди­кай­ кхьенвай саки 300 макъаладин автор я. Эхи­римжи йисара саки гьар гьафтеда ада рес­публикадин вири чIаларал акъатзвай «Да­гъустандин гьахъвал», «Дагъустандин­ уьмуьр»­, «Замана», «Илчи», «Гьакъикъат», «Лезги газет», «Елдаш» газетра; «Дагъус­тан­­дин краевед», «Дагъустандин дишегьли», «Кард» журналра алай девирда хайи чIал ва меденият хуьнин ва чирунин мсэлайрай 100-далай виниз макъалаяр чапнава. Лезги­ халкьдиз вичин хайи чIал ва меденият хуьнин шегьре рекьер ачухунай профессор Шай­дабег Айдабегович 2022-йисуз «Лезги газетди» тайинарнавай Мегьамед Гьа­жиеван дипломдизни премиядиз лайихлу хьана.

Ш.Мирзоева гьазурнавай илимдинни ме­тодикадин учебникрихъ, пособийрихъ, прог­раммайрихъ, макъалайрихъни монографийрихъ неинки Дагъустанда, гьакI Россиядин гзаф регионрани еке игьтияж ава. Адан ктабар Вирироссиядин ктабрин палатади, РФ-дин хейлин регионрин (Якутиядин, Чувашиядин, Калмыкиядин, Кеферпатан Кавказдин вири республикайрин) образованидин министерствойри, илимдинни ахтармишунардай институтри, халкьарин педагогикадинни культурадин адетар ахтармишунин рекьяй лап хъсан ктабар яз, маса къачунва ва ишлемишзава.

Вири дуьньядиз машгьур этнопедагог академик Г.Волкова лагьанай: «Дагъустандин халкьар агудунин карда Шайдабег Мирзоеван программайрихъни учебникрихъ зур­ба метлеб ава. Адавай вичин илимдин кIвалахра еке эдебдалди саки вири Дагъустандин халкьариз хас тир руьгьдинни ахлакьдин адетар, неинки Дагъустандин халкьар сад садав, гьакIни урусрин, Россиядин, вири дуьньядин медениятрив агудна, гуз алакьнава».

Дагъустандин халкьариз тербиядин жигьетдай чарасуз проектар гьазурунай профессор Ш.Мирзоев эхиримжи йисара галаз-галаз 2 сеферда — 2018-йисуз — «Расул Гьамзатован эсеррин медениятдин дережа — аялриз руьгьдиннни ахлакьдин тербия гунин важиблу дибар», 2022-йисуз «Дагъустандин­ халкьарин меденият — инсан тербияламишунин мягькем диб» проектрай Дагъус­тан­дин Кьилин конкурсда гъалиб хьана.

Профессор Шайдабег Айдабегович Мир­зоеваз саки 45 йисуз датIана Дагъус­тандин халкьарин медениятдин вири хилер ачухунай, ам рикIивай аннамишна инсанар савадлу авунин рекьер-хулер  къалурунай, чи фикирдалди, Дагъустандин медениятдин чирагъ лугьуз жеда.

Руьгьдин жигьетдай хъсан тербия алай къуватлу хизанда чӀехи хьайи Шайдабег Айдабеговича вичини тарифлу хизан арадал гъанва. Уьмуьрдин юлдаш Жавагьирахъ галаз санал ада кьве хва ва руш чӀехи авуна, абуруз кIвал-югь кутадай мумкинвал гана. Лагьана кӀанда, веледарни чпин диде-бубадин рекье аваз физва.

ЦIи (28-август) вичин 75 йисан юбилей къейд авур чи дустунихъ чаз мягькем сагъламвал, руьгьдин къуватар ва бахтар хьана кIанзава. Ви цӀийи-цӀийи агалкьунри чун руьгьламишрай ва шад авурай, гьуьрметлу Шайдабег стха!

Къурбан  Акимов,

филологиядин илимрин доктор;

Марат  Байрамбегов,

педагогикадин илимрин доктор;

Фейзудин  Нагъиев,

филологиядин илимрин  доктор