Сифте килигайла, им, гьелбетда, чи халкьдин медениятдинни тарихдин гьакъиндай важиблу жагъурун (открытие) хьиз я. Кьве агъзур йисалай чав тIуриви мазан (ашукь) Гъабацан (и кас са девирда гьакъикъатдани хьайидал шак алач, анжах илимдин рекьелди ахтармишна, чирна, раижна кIанда) вичихъ гегьенш баянрин кьиса галай чIал агакьун, лугьун хьи, сенсациядин вакъиа я. Гьавиляй за жуван фикирни ачухзава.
Эхь, илимдин ахтармишунрин нетижада литературадин тарихдин сергьятар гегьенш хьун тIебии кар я. Месела, Гьажибег Гьажибегова 1927-йисуз Москвада чапдай акъудай “Лезги шаиррин эсерар” Етим Эминалай эгечIзавайтIа, лезги литературадин тарихдин гуьгъуьнин ктабар Кьуьчхуьр Саидалай (Лезгийрин поэзиядин антология,1958), Ялцугъ Эминалай (1968), Куьре Меликалай (1990), дасхуьруьнви Моисеялайни Кертегъ Давдакьалай (Къ.Акимов, “Лезги зарияр”, “Мавел”, 2015) гатIунзава. Ингье гила тIуриви Мазан Гъабац малум хьанва. Якъин, милли литературадин тарихда им чи ватанпересвилин гьиссер хкажзавай хьтин вакъиа я. Гьа са вахтунда чун лезги литература, гьар са илим хьиз, якъинди, дуьзди, са фашалвални квачир гьакъикъиди хьунин терефдарар жен. И жигьетдай шаир, критик Мурад Саида теклифнавай “Мазан Гъабац ТIуриви” материалдин керчеквилин гьакъиндай бязи суалар-веревирдер арадал къвезва.
Сад лагьайди, чIал, чан алай гьар са шей хьиз, дегиш жезва, вилик физва. ИкI, месела, ингилис чIал 400-500 йисан къене, урус чIал 1000 йисан муддатда гьич чир техжервал дегиш хьанва. Лап консервативный, яни куьгьне гьалда амукьзавай чIаларни 2000 йисан вахтунда гьакI дегиш жезва. Им чIалан илимдин къанун я. Гьатта исятда чун чи жегьилрин бязи жаргондин гафарин гъавурда акьазвач. ГьакI яз хьайила, бес 2000 йис идалай вилик яшамиш хьайи ашукьдин чIал (эсер) къе чун рахазвай ахцегь нугъатда авайвал чав агакьдани? Ахцегь нугъат лезги чIалан гьикьван консервацияда амай жуьре ятIани (имни илимдин рекьелди ахтармишуниз лайихлу итижлу феномен я), 2000 йисалай артух девирда дегиш тахьана амукьич.
Муькуь патахъай, мазан Гъабацакай кьисани адан мани-чIал чав сивин яратмишунрин къайдада агакьун якъин я, чIехи бубайрилай, сивяй-сивиз къвез, “Шарвили” эпосдин кьисаярни манияр агакьай хьиз. Гьакъикъатда гьакI хьунни авунва, вучиз лагьайтIа, рикIел хквезвайвал, “виликрай лезгийриз “Гъабац лугьур зурба ашукь авай” — гафар заз гьеле мектебда кIелзавайла, кьуьзуьбурун сиверай ван хьанай.
Гьар гьикI ятIани, “цIай галачир гум жедач” лугьуда. Сивин яратмишунар халкьдин тарихдихъ галаз сих алакъада авайди, абуру тарихдин вакъиаяр гуьзгуьдай хьиз къалурзавайди кьатIунайтIа (гьавиляй фольклордин делилар ахтармишунал философар, лингвистар, тарихчияр, этнографар, археологар алахъзава), къе чав вичикай ихтилат физвай къешенг эсер агакьун лезги литературадин, фольклордин уьмуьрда лишанлу ва-къиа я. И кардал машгъул хьана, чав Гъабац ТIуривидикай итижлу материал агакьарнавай ва адан гьакъиндай ихьтин веревирдер ийиз тазвай Мурад Саид пара сагърай!
Дашдемир Шерифалиев
