Республикадин ктабрин издательстводи Дагъустандин халкьдин шаир

Майрудин Бабаханован шиирралди кхьенвай «Келентар» роман акъуд хъувунва

Эхиримжи йисара чав агакьнавай ва гуьз­лемиш тавур хьтин жуьреда таъсир авур ва ийизвай эсеррикай сад Майрудин Бабаханован «Келентар» я.

Ам кIелайла, сифтени-сифте рикIиз къвезвай фикир сад я: и эсер пайда хьуникди чи, гьа са «манияр» лугьуз, ахварин миргида гьатзавай эдебият къудгун хьана, вич вичел хтана.

Ихьтин чIехи масштаб авай эсерди неинки са Майрудин Бабаханован яратмишунриз талукь месэлаяр вилик эцигдай, гьакIни чи халкьдин тарихдин къекъуьнрикайни кьисметрикай, вичин кьилдинвал авай медениятдикай ва гзаф маса крарикай рахадай мумкинвал гузва. Амма ихьтин месэладикай вири патарихъай мукьуфдивди ва тамамдиз рахунин макьсад инлай кьулухъ хивез къачуз жедайди я. Гьелелиг чун и романдихъ галаз мукьувай таниш хьунал акъвазин.

Чун и эсерди тарихда кьве виш йис инлай вилик ХVIII-ХIХ лагьай асирдин сифте кьилера хьайи къизгъин, Сад лагьай Петр­ди Персиядин поход кьилиз акъудайдалай кьулухъ виш йис алатайдалай гуьгъуьниз Дагъустан Урусатдин империядик экечIуниз талукь вакъиайриз тухузва.

Тарихдин романдалди чун бажагьат ­тажуб ийиз жеда: чи эдебият, алатай девирриз бахшнавай куьлуь ва чIехи эсеррал гьалтайла, са акьван кесиб туш. Амма чи девирда шиирралди кхьенвай роман арадал атун аламат жедай кар тушни?.. «Келентар» роман шиирралди кхьенвайди авиляй хьанва хьи, ам кхьейди шаир я, гьа са вахтунда къейдни авуна кIанда: адан цIарари гьикаятдиз, ихтилат авуниз мукьва хьунихъ ялзава. Инал «Евгений Онегинан» суьгьуьрдин цIарарин авазлувални рикIел тахтана жезвач. Чи хайи эдебиятдани вичел чIугвазвай магьир чешне — Алибег Фатагьован «КьатI-кьатI авур зунжурар» ава (ам 1934-йисуз акъат­най). Акьван чIавалди чи шииратда сю­жетдин шиирар авачир, сифтегьан поэмаяр анжах пайда жез эгечIнавай.

Вичин эсер патал Майрудин Бабаханова я «Евгений Онегиназ», я «КьатI-кьатI хьайи зунжурриз» хас тушир кIалуб жагъурна. «Келентаран» бейтер — чеб чпихъ галаз рифмада авай кьве-кьве цIарар цIикьвед гьижа аваз кхьенвайбур я (И жуьреда кхьенвай эсерар жагъуриз кIан хьайитIа, чна чIе­хи гьевесдивди чи эдебиятдин векил яз гьисабзавай, амма вичин эсерар чи патара саки кIел тийизвай, гьавиляй чаз са акьван чинни тийизвай Низами Генжевидин зурба поэмаяр рикIел къведа).

«Келентар» роман 37 кьиликай, яни гьардал вичин кьилдин тIвар алай ва чеб са шумуд чIукуниз пай жезвай гьикаяйрикай ибарат хьанва. И гьикаяйри, халкьдин яшайишдин фондал кьиле физвай тарихдин вакъиаяр къалуруналди, сагъ ва зурба­ шикил арадал гъизва. Гьикаядилай гьикаядал сюжет ачух жезва, ада кIелзавайдан фикир вичихъ галаз тухузва, ам мажарайриз хас тир жуьреда чпин таъсирдик кутазва.  Идални алава яз, романдин композиция инлай-анлай кутунвай зарафатни насигьат квай новеллайралди — романдин игитрин суьгьбетралди-кьисайралди генани марагълу авунва. Эсерда жуьреба-жуьре вакъиайриз бахшнавай, кьилин «гелевай» къерехдиз акъудзавай гьикаяярни, игитрин рикIел хкунарни, авторди алатай вахтарикай ийизвай веревирдерни гьалтзава…

Куьлге тIвар алай хуьряй тир жегьил руш Мухлисат къунши Татархан хуьруьз ха­ладин патав къвезва, халади вичин руш гъуьлуьз тухуниз гьазурвилер аквазвай. Гьа икI роман «Хендедадин руш» гьикаядилай гатIун жезва. Мехъерин гур шадвилерин шикилар аквазвай кIелзавайди халкьдин яшайишдин яцIаз аватзава. Мехъерин адетри, свас бубадин кIваляй экъечIун ва ам рекье тун къалурзавай шикилри, рушари и макъамдиз талукь яз лугьузвай манийри садни гьейран тавуна тадач. И маниярни, «ПIир гатайди» тIвар алай гьикаяда авай шеларни (абур Мухлисатан бадеди ийизвайбур я) авторди чеб вичин саягъда туькIуьр хъувунвай халкьдин къадим жавагьирар я.

Халкьдин уьмуьрдизни кIвалин-йикъан шартIариз, манийризни кьисайриз, мисалризни махариз, адетризни мавгьуматриз дикъетдивди фикир гун Майрудин Бабахановаз гьамиша хас кар я. Къадимвилин муьгьуьр алай, амма гзафбурун рикIелай алатнавай гафунал гьейранвал авун, адан манадин деринриз гьахьун, адай жанлу са затI акун, ада гьикI ванзаватIа, гьадаз яб гуз ала­хъун, инсандин гъилери арадал гъанвай магьир затIунал кьару устадди хьиз, адаз гьуьрмет авун — ибурни чи шаирдиз хас крар я. Текстина чал Яран сувар къейд ийиз­вайвал, балкIанраллаз чамарар авунар гьалтзава, чи рикIел жуьреба-жуьре мавгьуматар, кьисаяр, мисалар, халкьдин уьмуьр гуьрчегди ва ацIайди ийизвай гзаф лишанар хквезва. Майрудин Бабаханован­ дикъет­дикай ихьтин лишанрикай садни хкатзавач, ада абур, устIарди устадвилелди гьялзавай багьа къашар хьиз, мукьуфдивди суьретламишзава, абур, лагьайтIа, гзаф рангаралди рапрап гуз акъваззава.

Шаир гьам куьлуь, гьамни ири затIарай вичин ватан тир чилин къамат акваз ва ам гафаралди чIугваз алахъзава. Ада чкайрин ва хуьрерин тIварар кьазва, абур авторди са жизви дегишарнава, ятIани абур гьакъи­къатда гьибур ятIа исятда а чкайра уьмуьр тухузвайбуруз кьил акъудиз четин жедач. Кьелягъ тамун этегдив агатнавай гъвечIи Куьлге хуьруьн шикиларни, вич гилани амай Татархан хуьр арадал атуникай малу­матарни, я туштIа, гила кьисайриз элкъвенвай ва вич цIуз икрам авурбурун эхиримжи эбе хьайи Лацар хуьруькай ихтилатарни, цIийиз и чилел атанвай имандинни къадим диндин акьунар-кукIунарни авторди чIалахъ жедай тегьерда къалурзава…

«Келентар» роман хизандин сагадиз хас лишанралди тафаватлу жезва. Ина пуд несилдин игитрин кьисметар къалурнава. Хуьруьн мехъерик хуьруьн гадани жегьил иер ва хуш къилихрин руш, вичин бадедал атанвай Мухлисат сад-садал гьалтзава. Ихьтин са дуьшуьшдикайни суьгьбет физва: тама­ сурар кIватIзавай рушал сев туьш жезва, руша вилерин килигуналди ва вичи вич квадар тавуналди вагьши гьайван вичелай алатдайвал ийизва. Къунши хуьре мехъерик Мухлисатак хуькуьриз алахъай жегьилрикай руш хвейи гада, Къатишрин тухумдай тир Цуруфан хва Шайдани, Цуруф вични рикIел аламукьдай кьетIен игитар я. Цуруф къуватни, агьвални авай кас я. Ам Сурхай-хандин гъилик квай са дестедин кьилни я. Ам и ханди кьил кутур кьван вири женгерани хьана…

Адан хва Шайда, вахт тахьанмаз уьмуьр­дивай жезва, ам Филерин хуьряй тир Гьемзеди, тIвар-ван авай къачагъ Хизридин хци, яна рекьизва. И хизан Шагьмарданаз мукьвади тир, адан хиве Фетали-ханди вичин вахтунда Куьре идара авун тунвай. И карни ада Къазикъумухдин ханди акъудзавай кьуьруькриз акси яз авунвай. Гила Гьемзе Шагьмарданан хва Асланан, вичин ими Сурхай-хандиз ачухдаказ душманвал ийизвай касдин, гъилибан тир.

Романдин кьилин игит Келентар, Шайдадин хва, пайда жедалди вилик хизандин кьве несилдикай ихтилат физва. Келентар дидедиз вичин буба кьейидалай гуьгъуьниз жезва. Гададин аял вахтарикай, ам чIехи хьуникай ва кIамбурдал акьалтуникай суьгьбет физва. Жегьил итим вичин бубадиз ухшарди жезва. Адан буба лагьайтIа, чIехи буба Цуруфан гафарай, аслан хьтинди тир. Цуруф Сурхай-хандихъ галаз ала­къай­ра хьуни адан хтулдин кьисметни тайи­нарна. Кьурагьа кьиле физвай мавлиддал ханди чIехи бубани адан хтул хушдаказ кьабулна ва Келентаракай вичин хциз дуст авун теклифна, ам вичин патав гъваш лагьана. Джарда урусрихъ галаз гъалибвилер аваз женг чIугуналди машгьур хьайи Халидан, Сурхаян хцин, гъилик Келентара цIуд касдикай ибарат махсус дестедик кваз вичиз женгинин сифтегьан сирер чирна. Ахпа ада вичин чирвилер Гилянда къалинар хъувуна. Аниз ам хандин муькуь хва Нухидихъ ва гуьгъуьнлай кьушундин кьил хьайи Кахалахъ галаз ракъурнай. Келентар кIвализ хтайла, Цуруфа адан гьакъиндай хандихъ гьихьтин фикирар аватIа хабар ганай: мукьвара хьун лазим тир женгера Кахал лакрин дестедин, Келентар куьреви лезгийрин дес­тедин, Нухини вири кьушундин кьиле эцигдайвал тир. Гьа икI романдин кьилин игитдин уьмуьрдин гележегда ачух жедай рехъ тайин жезва.

Са кьадар вахт алатайла, Нухиди Келентараз вичин патав эверзава. Хтул рекье твазвай Цуруфа, гьайиф чIугуналди, лугьузва: «Вун хандив агудна, за авуна­ гъалатI, Низ чидай ам эхирдай жедайди­ жаллатI». ИкI лугьунин себебни ам тир хьи, а чIавуз ашукь Кьуьчхуьр Саидаз хан­ди кьур инаддикай хабар кьуд патаз чкIан­вай. Кьуьчхуьрвийрин патай акси гьерекатар хьунин къурху авай ханди къуватар кIватIзавай. Ашукь тIвар-ван авайди тир, адахъ Ширвандани Къубада гзаф дустар авай. Кьуьчхуьра чпин ашукь буьркьуь авур хандилай кьисас вахчун патал вафалу ксар кIватI жезвай.

Кьуьчхуьр Саидан темадал Майрудин Бабаханова идалай виликни кIвалах авурди тир. Романдин «Ашукь Саидакай» тIвар алай кьили-гьикаяди, ам кьилин сюжетдиз талукьди туштIани, важиблу чка кьазва ва ам хъсанбурукай сад я. Ам сейли ашукьдин­ къамат арадал гъун патал авур кьван ала­хъунрикай виридалайни туькIвейди ва тамамвилиз мукьва хьанвайди я, ана ашукьдин уьмуьрдин рехъ гьакъикъатдиз мукьва яз къалурнава. Адет яз, хандин зулумдин къурбанд яз чизвай ашукь романда къизгъин девирдин вакъиайрин яцIа аваз къалурнава.

Гьа икI Нухидин ихтибарлу кас ва хандин аскеррин кьил хьайи Келентар къати женгера гьатзава.

Романдин са паюнилайни гзаф кIелай­далай гуьгъуьниз тарихдин вакъиайрин цIар кьилинди яз акъатзава. Куьре магьал гъвечIи, амма берекат галай чил я. Къунши вилаятрин гьакимар и чилиз гьамиша къанихдаказ килигзавай. Ина Къубадин, Дербентдин, Къазикъумухдин гьакимрин инте­ресар акьунра гьатзавай. Романда чIехи Фе­тали-хан кьейидалай гуьгъуьниз алукьай­ чалпачух аямдикай, сад-садаз акси вакъи­айралди девлетлу девирдикай ихтилат физва…

Дагъустандин гьакимар, авторди къейдзавайвал, са тарцин хилер, абурун дамарра къекъвезвайди багъри иви тир. Абурун гьар садан къилихар-хесетар къалуруналди, автор абурун какахьнавай муракаб алакъайра гьатзава, абуру акъудзавай фендигар кьуьруькар тупIалай ийизва, абурай кьил акъудзава: «ГьакIан чIавуз сад-садаз куьмекдиз къведай, / Нагагь хийир ава хьи, чпи чеб недай». Шихали-хан вичин баркаллу бубадал атайди хьанач: «Дирибаш тир, мадни квай хесетар дигмиш, / Абур жезвай, тIимил яз, нукьсанра батмиш». Шихалидин вил Персиядал алай, урусрихъ галаз женг чIугун патал адаз гьанай куьмек къвезвай. Ада персерин пулдихъ чIехи кьушун кIватIна, ам Сурхай-хандин куьмекни галаз, Къубадал вегьин патал гьазур жезвай, бубадин ханлухдиз гъалибчи яз хтунин мурадни авай. ЦIехуьлрин хуьруьн патав фейи женгера дагъвийрин сад хьанвай къуватри урусрин кьушундал гъалибвал къачунай, амма ахпа Рустав хуьруьн патав кьиле фейи женгера генерал Хатунцеван гъилик квай кьушунди дагъвийрин дестеяр кукIварнай.

Дяведи, тIурфанди хьиз, вири магьал кьазва. Шихидхуьруьн патавни къати ва инсафсуз женгер кьиле физва. Са ни ятIани цIай ягъай кIвале кьуьзуь хьанвай Цуруф вичин кIвалевайбурухъ галаз телеф жезва. Им адан кьисасчийрин кар тирди аквазва. И кардикай хабар хьайи Келентар дяведин гьерекатрикай къерех жезва, ада, кьисас вахчуда лагьана, кьин кьазва. Ада къанлудилай кьисас вахчузва, амма вичихъни гуьл­ле галукьзава. Ам урус духтурди къутармишзава. Урусри Кьурагь кьазва, Куьре ханлух арадал къвезва ва адан кьиле урусрин армиядин полковникдин чин ганвай Аслан-хан эцигзава.

Накь хандин хцин эрчIи гъил, лигим­ аскер хьайи Келентар, икьван вакъиаяр­ хьана алатайдалай гуьгъуьниз урусрин гарнизонда къуллугъдал акъваззава. (Муьгьуьб­батдин мажара авачирди вуч роман хьурай: Келентар кьепIирви регъуьхбан Жабаран, вичин чIехи бубадин хванахвадин, рушал эвленмиш жезва. Гьа са чIавуз рикIелни хкин: романда анжах кьведра къалурнавай муьгьуьббатдин «хвал» — сифтедай Мухлисатни Шайда — кьве сефердани кьилин вакъи­айрин далудихъ чIугунва).

Келентаракай, ада вичел урус гьукум­дин­ ихтибар гъайивиляй, дагъвийрин яракь­лу дестедин кьил авунин хабар ава, а дестеди Къубадиз физвай рехъ хуьн лазим я. «Ксар агуд тавуртIа, Келентар хьтин, / Геле­жегда акъвазда чаз пара четин», — лугьузва къеледин комендантди. Ибур ахпа жедай вакъиаяр я. Инал кIелзавайди романдин игитдихъ галаз чара жезва, Келентар вичин цIийи дуст, урус духтур Георгияхъ галаз Тифлисдиз физва, рекье гьатдалди вилик ада вичин папаз гележегда чпиз жедай хцел гьи тIвар эцигдатIани тагькимзава…

Художественный жигьетдай чIехивални гегьеншвал авай «Келентар» романдай Майрудин Бабаханова дуьнья кьатIунунин суьрет аквазва, и эсерди автордин чIалариз хас поэтикадин кьетIенвилер, адан яратмишунра авай кьилин фикирар къалурзава. Автор вичин эсердин кIалубдин тикрарсузвилелди чун аламат жедайвал ийиз алахъзавач. Композициядай, сюжет къвез-къвез вилик финай, художественный такьатар иш­лемишзавай къайдадай, кьилин игитрин къаматар къалурунай чаз классикадиз хас тир чешнеяр аквазва. ЯтIани цIийивилерни ава. А цIийивилер лагьайтIа, алазни-ала­чиз­, гужуналди садазни ухшар туширвал арадал гъуникай, гафунални формадал экс­периментар тухуникай ибарат туш, им Майрудин Бабахановаз ерли хас кар туш. Адан романдин цIийивал маса жуьрединди я. Ам классический романдин мумкинвилер вичин саягъда ишлемишуникай ва материал художественный рекьяй вичин жуьреда гьялуникай ибаратди я. Вири и лишанрай кIелзавайдаз аквазвайди чIехи дережадив агакьнавай устадвал, гафунин къиметлувални макьсад дериндай аннамишнавай устаддин кьетIен стиль я.

Гь.  Чандаров