Виридуьньядин элкъуьрна кьунвай тIебиатдин йикъан сергьятра аваз тухузвай экологиядиз талукь мярекатрин асул макьсад общественностдин фикир тIебиат чиркинарунин месэлайрал желб авун тир.
Суварин важиблувал гьисабда кьуна, Россиядин Президентдин грант къачунвай “Дагъустандин илимдинни край чирдай центр” ДРОО-ди РД-дин образованидин ва илимдин, гьакIни экологиядин ва тIебиатдин ресурсрин министерствойрихъ, “Дагъустандин тIебиатдин “Дагестанский” заповедник” ФГБУ-дихъ галаз санал республикадин 70-далай артух школайра элкъуьрна кьунвай тIебиатдин йикъаз талукьарнавай, экология хуьнихъ элкъуьрнавай мярекатар кьиле тухвана. Абура, санлай къачурла, мектебра кIелзавай 1870 аялди ва 85 муаллимди, “Дагестанский” заповедникдин 7 ва Край чирдай центрадин 5 къуллугъчиди, 9 алимди, аспирантри, студентри иштиракна. ИкI, экологиядин месэлайрал жемятдин фикир желб авун, гьакIни школайрин мулкар гуьрчегарун патал библиотекайра ктабрин выставкаяр, викторинаяр, конкурсар, ачух тарсар, классрин сятер, шикилрин выставкаяр кьиле тухвана. Абурун арада виридалайни “машгьур” мярекатар чил михьун ва къелемар цун патал тешкилай субботникар хьана.
Тарсара ва тарсарилай кьулухъ тухузвай серенжемрин вахтунда тIебиат хуьнин важиблувиликай суьгьбетарна. ТIебиат хуьн патал зирзибил какатай чкайрал гадар тавунин ва тIебии пайгарвал хуьнин важиблувал екеди я. ТIебиат хвена кIанда, бес ам чи кIвал я эхир. Яшамиш хьун, уьмуьр кьиле тухун патал лазим вири няметар чаз тIебиатди гузва. Инсандивай тIебиатдин ресурсар датIана къадирсузвилелди ишлемишиз жедач, вучиз лагьайтIа абур мукьвал вахтунда михьиз квахьун мумкин я. Инсандин вилик квай месэла тIебиат хуьникай ва адан девлетар артухаруникай ибарат я. И месэладив жавабдарвилелди эгечIна кIанда, гьикI лагьайтIа чна чи гележегдин несилриз жувалай гуьгъуьниз девлетлу, гуьрчег ва михьи планета тун лазим я. Чил планета чи кIвал я, ам алемда вичихъ тешпигь авачир авай сад я ихьтинди, икьван гуьзелди ва кьетIенди. Гьаниз килигна, адахъ гелкъуьн чарасуз я.
Адет хьанвайвал, Дагъустандин мектебра ачух ракIаррин йикъар, са жерге суьгьбетар, тарсар, гьакIни “Экология ва сагъламвал”, “ТIебиат — им кIелна ва вичин гъавурда дуьздаказ гьатна кIанзавай ктаб я”, “Яд Чилел уьмуьрдин чешме я!”, “Чил чи кIвал я”, “И сирлу дуьнья”, “ПIапIрусар, ички ва бейгьуш галачир уьмуьрдин артуханвилер”, “Компьютердал къугъунар ва сагъламвал” месэлайрай видеофильмайриз килигун тешкилна, “Экологиядин калейдоскоп”, “ТIебиат — чи уьмуьр” брейн-рингар, чIехи классра кIелзавай аялар патал “ТIебиатдиз къутармишдай круг гадра” темадай экологиядин вечер, “Цуькверин бал” сувар, конкурсдин “Экология” уьлкведиз сиягьат” программа, “Чернобыль… чIулав гьакъи-къат” классдин сят, “Чил тIвар алай хъурт”, “Чаз амукьаяр къазанжийриз элкъуьриз гзаф кIанда” тарсар-къугъунар кьиле тухванва.
Школайра кIелзавай аялри Дагъустандин вирерал, вацIарал ва тамариз, гьатта Каспий гьуьлелни кваз медиа-сиягьат тешкилна. “ТIебиатдиз дуст хьухь” къугъуни-сейрди ина иштиракай аялар яргъал тир сиягьат тамамариз гьикьван гьазур ятIа ва абур гьикьван тербиялу ятIа, элкъуьрна кьунвай тIебиатдив ва тIебиатдин девлетрив, маршрут физвай чкайра яшамиш жезвай гьайванриз ва чан алай маса шейэриз зарар тагун патал, гьикьван мукъаятдаказ эгечIзаватIа, гьам къалурна.
Аялри вири тапшуругъар агалкьунралди тамамарна, тIебиатдал чпин рикI алайди ва хайи ерийриз, гьакIни маса мулкариз сейр ийиз гьазур тирди тестикьарна.
Муаллимри мектебра кIелзавай аялрин фикир инсанди гзаф асиррин девирда, тIебиатдив мукъаятсузвилелди эгечIунин, бязи вахтара лагьайтIа, ам вагьшивилелди терг авунин нетижада чан алай вири ва, сифте нубатда, тIебиат вич михьиз терг хьунин сергьятдив агакьарнавайдал желбна. “Чи планета хуьн патал вуч авуна кIанда?”, “Инсан вичив ва чун элкъуьрна кьунвай тIебиатдив гьикI эгечIун лазим я?” — аялар ва мярекатар тухузвайбур и суалриз жавабар гуз алахъна. Интерактивный къугъуни-кроссвордди аялрин фикир кьетIендаказ желбна.
Къугъвазвайбурун кьве командади — “Къацу дуьньяди” ва “Михьи планетади” — Чилин “къацу кьушундин” — тарарин месэлаяр виридалайни хъсандиз чизвабур лагьай тIвар патал гьуьжетунарна. Мегъуьн, верхи, макъун, чуьхвер тарар хьтин “къацу аскеррикай” гъайи машгъулардай делилри аялрин чирвилерин дережа хкажна.
Аялри школадин патав гвай чкаяр зирзибилдикай ва тарарин ханвай хилерикай, цIамарикай михьна, ахпа цуьквер цана. Шад жедай кар ам я хьи, жегьилри и карда ашкъидивди иштиракна, абурукай гзафбуру чпиз цуьквер, къелемар цунин кIвалах давамардай ният авайдакай лагьана.
“Элкъуьрна кьунвай тIебиатдин югъ” серенжемдин вахтунда мектебра кIелзавай аялар Дагъустан Республикадин тIебиатдин кьетIендаказ хуьзвай мулкариз мугьман хьана, инра абуруз Россияда ва Дагъустанда заповедникар арадал атунин тарихдикай суьгьбетарна. ГьикI лагьайтIа, Россиядин заповедникрин къурулуш вичихъ дуьньяда тешпигь авачирди я. Гьа и заповедникра я инсандин майишатдин игьтияжар патал кардик кутун тавунвай тамар ва чуьллер, вацIар ва дагълар авайди. Россиядин Яру ктабда гьатнавай гьайванрин 80 процентдилай виниз жуьреяр заповедникрин мулкара ава.
Дагъустандин заповедникрикай тамам делилар агакьарзавай презентация тешкилна. Ам куьтягь хьайидалай кьулухъ аялрихъ галаз Дагъустандин тIебиатдин кьетIендиз хуьзвай мулкарин гьайванрин ва набататрин алемдиз талукьарнавай викторинаярни кьиле тухвана, виридалайни гьевеслудаказ иштиракайбуруз пишкешарни гана. Къугъунрин, машгъулатрин къайдада аялриз хайи чилин заповедникрикай лазим чирвилер гана.
Сувар къейд авунин теклифар гьар жуьрединбур, амма макьсад сад я — экологиядин месэлайрал фикир желб авун ва и месэлаяр саналди гьялун.
Ислам Мегьамедов, “Дагъустандин илимдинни край чирдай центр”
ДРОО-дин правленидин председатель
