Дагъустан — туризмдин край
Эхиримжи вахтара Дагъустан Республикадин шегьеррин акунар са кьадар хъсан патахъ дегиш жезва. Кьилди къачуртIа, Дагъларин уьлкведин меркез Махачкъала югъ-къандавай гуьрчег ва гегьенш жезвайди аквазва. Кьакьан мертебайрин яшайишдин ва алишверишдин гзаф дараматар хкажнава. Куьчеяр гьяркьуь хъувунва, хъийизва, къир цана, эквер туна къайдадиз гъанва, гьаятрал жуьреба-жуьре ширер янавай жугъунар элкъуьрнава, аялриз къугъвадай майданар туькIуьрнава. ЦIийи паркар кутунва. Чи меркез Европадин хьтин шегьердиз ухшар гъиз алахънава. Алай вахтунда Махачкъала экономика, культура, карчивал, туризм вилик физвай центрадиз элкъвена. Ибур вири агьалияр шадардай кIвалахар я. Шад жедай кар мадни ам я хьи, ихьтин къулайвилер хьайидалай кьулухъ республикадиз къвезвай туристрин кьадарни йисалай-суз гзаф жезва. Къенин зи ихтилатни чи шегьердиз ял ягъиз атанвай са хизандихъ галаз хьайи гуьруьшдикай я.
И йикъара чун са мукьвадан кIвализ фенвай. Ана Удмуртиядин Ижевск шегьердай атанвай жегьил хизан авай. Хизандин кьил Александр Николаевич Ижевск шегьердин технический университетдин муаллим-программист, адан юлдаш Ксения — медсестра, абурун гъвечIи стха Владислав школьник я. Абур и хизанда гьикI хьана авай лагьайтIа, и кIвалин иеси Тимура чи республикадиз къвезвай туристар чпин хушуналди Дагъустандин тамашуниз лайихлу чкайриз — Гунибдиз, Сулакдин дагьардиз, Дербентдин Нарын-къеледиз, Самурдин тамуз… килигиз тухузвай. И гъилерани нубатдин сейрдай хкведайла, Тимура, гьуьрмет авуналди, и хизандиз чпин кIвализ теклифна. Чи арада ихтилатар башламиш хьана.
“Квез чи республика бегенмиш хьанани, квевай ял ягъиз жезвани?” суалриз мугьманри икI жаваб гана:
— Са йисуз, галатун тийижиз, зегьмет чIугурла, гатун отпускдин вахтунда хизан галаз ял ягъиз санихъ физ кIан жеда. Амма тIвар-ван авай санаторийриз финик чун хьтин жергедин инсанрин тIем акакьдач. Анриз путевкаяр лап багьа я. Туристдиз кIанзавайди чими гьуьлни кьакьан дагълар я. Абурни Дагъустанда авазва. Гьавиляй чна иниз атун кьетIна.
Дуьз лагьайтIа, иниз къведайла, чи рикIик тIимил кичIевал, секинсузвални квачиз тушир. Чна чи юлдашриз Дагъустандиз физвайдакай хабар гайила, абур, квехъ вуч хьанва, ана кIвалер хъиткьинарзава, инсанар ягъиз рекьизва, рушар чуьнуьхзава, есирвиле кьазва лугьуз, чун чи фикирдилай алудиз алахъна. Амма алатай йисан гатуз чи дидеди 15 юкъуз вичин са юлдашни галаз Махачкъалада ял яна. Хтайла, ада чаз Дагъустандикай гзаф итижлу, чими ихтилатар авуна. Дагъустан гзаф миллетрин дуствилин чIехи са хизан я лагьанай ада чаз. И гафари чак руьгь кутуна, иниз атунин фикир мягькемарна. Гьавиляй чун къе ингье ина ава. Гила чаз чи вилералди гзаф крар, чкаяр акуна. Дагъустанвияр гзаф гьуьрметлу, мергьяматлу, регьимлу, мугьманрал рикI алай, абур кьабулиз чидай, жумартлу, къанажагълу инсанар я. Лезгийрин итимар лагьайтIа, чпин къуватлувилелди, жуьрэтлувилелди, камалдалди, рикIин ачухвилелди тафаватлу жезва. Ихьтин медени ксарихъ галаз таниш, дуст хьунай за жув бахтлу инсан яз гьисабзава, — лагьана Александра.
Мугьманриз лезгийрин адетрикай чирун патал Тимура са кассета кутуна. Телевизордай лезги мехъер къалурна. КIватI хьанвай кьван инсанар, дуьзмишнавай гегьенш суфраяр, суса кьуьл ийидайла, адан гъиле твазвай кьван пулар акур мугьманри чпин тажубвал къалурзавай. Икьван инсанриз куьне тIуьнар гьикI акъакьарзава, ихьтин еке харжияр ийиз квелай гьикI алакьзава лугьуз, абур мягьтел хьана амукьнавай.
Ахпа кIвалин кайваниди суфра дуьзмишна, вилик серг квай къатух алай хинкIар гъайила, им гьикьван дадлу хуьрек я, ихьтин хуьрек за садрани тIуьрди туш, куь хуьрекар вири дадлубур, куь кухня гзаф девлетлуди я лугьуз, гьейранвалзавай удмуртри.
Мугьманрин разивилихъ а кьил авачир. Иллаки Самурдиз фейила, анин мергьяматлу инсанри, михьи гьавади, къайи булахри, къацу тамари, емишрив ацIанвай багълари абуруз гзаф таъсирнавай. Анин тIебиат гьикьван гуьрчегди я лугьуз, тажуб хьанвай.
Ихтилатар гьикьван гурлу тиртIани, мугьманар чеб акъвазнавай мугьманханадиз хъфидай вахт атана. КIвалин кайваниди абурув багъламайрик кваз са гьихьтин ятIани пишкешар вахкана. И кар акур туристрин гьейранвилихъ тум-кьил авачир. Чна садрани и гуьруьш рикIелай алуддач лугьуз, кIвалин иесийриз, юкь агъузиз, икрамзавай.
— Центральный телевиденидин, бязи каналрай, СМИ-ра дагъустанвийрикай лугьузвай гафарихъ чун мад садрани агъан хъийидач. Чал чи уьмуьрда ихьтин гьуьрметлу инсанар гьалтайди туш. Чун Дагъустандай рикI разивилинни шадвилин гьиссерив ацIана хъфизва. Чна чи дустариз, къуншийриз, таниш-билишризни Дагъустандикай, анин мергьяматлу инсанрикай, лезгийрин къанажагълувиликай, тIебиатдин гуьрчегвиликай ихтилатар ийида. Чаз дагъустанвийрихъ сагъвал, шадвал, абадвал, хушбахтлу уьмуьр хьана кIанзава. Сагърай куьн! — лагьана, мугьманар чеб икI хушдаказ илифарай кIваляй хъфена.
Чи республикада за чпикай ихтилатнавай хьтин мергьяматлу, мугьманперес хизанар, инсанар гзаф ава. ИкI, уьлкведин шегьеррай, регионрай къвез, хванахваяр хьанвай дагъустанвийрин кIвалера пулсуз акъвазиз, Каспий гьуьлуьн пляжрал ял язавай, Самурдин тамуз, чи дагълариз, Дербент шегьердиз ва къеледиз килигиз физвай мугьманрин кьадар тIимил туш.
Идалди заз вуч лугьуз кIанзава? Дагъустан туризмдин край тирди, ина килигуниз лайихлу надир чкаяр авайди гзафбуруз чизва. Идал чи халкьарин, инсанрин мугьманпересвал, рикIин ачухвал, адетрин девлетлувални алава хъхьайла, туризм вилик тухудай шартIар, мумкинвилер, туристри Дагъларин уьлкведиз майил авун, атун къвердавай артух жеда. КIанзавайди хъсан маршрутар тайинарун, чкайрални дуьзгуьн шартIар тешкилун я. И жигьетдай гзаф крар, гьелбетда, хъувуна кIанзава.
Надият Велиева
