КIандайни квез идалай миллионралди ­йисарин  вилик тир вахтуниз  акъатна ва третичный девирдин, яни сифтегьан гьалда авай там акуна?  Жув  вагьши тIебиат­дин пай яз гьисс ийиз ва динозаврийрин девирда  хьайи гьайванрихъ ва набататрихъ галаз санал жез? АкI ятIа, буюр, ша Самурдин тамуз!

Самурдин  там — им кьве уьлкведин — Россиядинни Азербайжандин сергьятдал алай­ лап къадим девиррин сармашухрин там я. Тамуз тIвар Дагъустандин мулкунал­ алай виридалайни чIехи  вацIарикай сад тир  Самур­ вацIу ганва — ам адан къерехра экIя хьанва. И вацIуз гьакIни “Кьулан вацI” лугьузва. Самурдин тамун Россиядин пата авай паюнихъ кьетIендаказ хуьзвай тIе­би­атдин федеральный важиблувал авай мул­кунин дережа ава. Ам “Государственный заповедник “Дагестанский” ФГБУ-дин идарадик акатзава. Инал къейд ийин, Самур вацIун къерехда авай там Азербайжандин патахъайни хуьзва — ана милли “Самур-Ялама” парк арадал гъанва.

Самурдин там хуьнихъ фадлай тир тарих ава. Сифте сеферда Самур вацIун гьуьлуьз мукьва тир къерехриз тIебиатдин кье­тIендаказ хуьзвай мулкунин дережа 1925-йи­суз, Дагъустандин АССР-дин ЦИК-дин къарардалди  Самурдин “заповедник”  арадал гъайи чIавуз ганай. Адан вилик эцигнавай макьсадар ва гьялна кIанзавай месэлаяр фикирда кьурла якъин жезвайвал, гьакъикъатда ам гъуьрчехъанвилин заказник тир ва и дережада аваз ам яргъал­ди кьиле фенач. Дяведин ва дяведилай кьулухъ йисара Самурдин там Дагъустанда кIарасдалди, тахта-шалмандалди таъминарзавай кьилин чкайрикай сад  тир.

38 йис идалай вилик — 1982-йисан 28-майдиз, майишат патал важиблу, кьитдиз гьалтзавай ва михьиз квахьунин къурхулу­вилик квай гьайванар, набататар ва  абур эл­къвена­ кьунвай гьалар ва затIар хуьн ва арадал хкун, гьакIни Самур вацIун къерехда авай на­дир, чпиз тешпигь авачир тIе­бии комплексар ва объектар илимдин, экологиядин ва гъавурда тунин жигьетдай кьил-кьилеллаз ишлемишун патал госу­дар­стводин тIебиат­дин федеральный дережадин “Самурский” заказник арадал гъанай.

2020-йисан эхирдай лагьайтIа, кьве участокдикай ибарат тир ва абурукай сад Са­мур вацIун гьуьлуьк акатзавай чкада авай Самурдин заказникдин бинедаллай Самурдин милли парк арадал гъана.

Милли парк арадал гъун — им Самурдин тамар хуьнин тарихда цIийи девир я.

“Самурский” милли паркдин майданди 48273 гектар тешкилзава. Ам кьве паюникай ибарат я — дуьзенда авай ва вацI гьуьлуьк акатзавай чкадал алай “Дельта Самура” участок ва кьакьан дагъдавай “Шалбуздаг” участок.

Милли паркунин мулкунал 1073 жуьре набататар ва юкьван тар авай жуьредин 469 гьайван ва абур яшамиш жезвай чкаяр хуьн таъминарда. Ана  майишатчивилин ва маса гьерекатар тамамарунин къайда везифайриз  килигна 6 участокдиз — заповедный, кьетIен­диз хуьзвай, рекреациядин, культурадин ирсинин объектар хуьниз, адетдин жуьреда тIе­биатдикай менфят къачунин ва майишатчивилин тайинвал авай — паюналди тайинарда.

Самурдин тамуз атайла рикIел хуьх: тIе­­биатдиз секинвал кIан­да. Сифте сеферда тамуз акъатайла квез акI жеда хьи, гуя вахт акъваз хьанва, гьар йи­къан кар алай месэлаяр михьиз квахь­нава. Зурба ва та­кабурлу тарар инсандин винел са шумуд­ цIуд метрдин кьакьанда ава, абурун хилерин къалинвал себеб яз, тамун къенепа­таз ракъинин экв тIимил агакьзава, гьаниз килигна ина хъчар ва векьер кьит я. Амма тамун къалин чкайрилай алатайла ачух ва булдаказ векь авай майданар гьалтзава.

Белки, ина гьалтзавай виридалайни  гуьрчег цуьквер орхидный жуьрединбур я, кьилди къачуртIа, — офрисар, жегь­ре рангуни  пешер  ва  “Н” гьарфуниз ухшар зериф нехиш алай  цуьквер. Бязи тарар Пастухован сармашухдин пешерикай хранвай халичайри кIевирнава. И набататди вичин хци дувулар-къармахар тарциз сухзава ва экуьнихъди еримишзава. Кьитдиз ятIани, ина “ягодный тис” гьалтзава — цацар хьтин пешер алай ва 10-20 метрдив кьван кьакьандиз экъечI­дай адан уьмуьрдин яргъивал 1,5 агъзур йисав кьван агакьзава.

Тамун мугьманар патал менфятлу  наба­татрикай рахайтIа, ина гзаф дадлу некьияр экъечIзава. Санлай къачурла, Самурдин тама Дагъустандин ва Россиядин Яру Ктабда гьатнавай 50 жуьре набатат гьалтзава.

Тамур секинвал гагь чпиз ем жагъурун патал тарарин танар гатазвай кIекIейрин, гагь куь рикIел там чпин макан ва куьн, талукь яз,  ана мугьма­нар­ тирди хкизвай чакъалрин ванери чIурзава.

Тамун чилер бу­лах­рикай хьанвай  къарасуйрин чилини кьунва — абуру ам целди таъ­минарзава. Гьа ихьтин къарасуйрин патав  хъипи рангунин гуьрчег еке цицIер — дедкаяр, Кавказдин ва я Венгриядин  жужелица гьалтда, ина тIебиатдин  ванерихъ яб акализ жеда.

Тамун гуьзелвал вичелди желбдайди ятIа­ни, яргъалди ана хьуни квез са тIимил за­­­рар гун мумкин я — емдихъ къекъвезвай ве­­­тIери тама кьитдиз гьалтзавай мугь­ма­на­р секиндиз тадач — абур ина  лап ажугълубур я.

Йифиз экв авай чкадиз ажайиб, гьатта кичI кутадай шей къведа ва тарцел ва я кIва­лин цлал ацукьда. Амма  дикъетлудаказ килигайла куь вилерик гзаф зериф ва гуьрчег “тIавусдин вил” чепелукь пайда жеда, ам, лагьана кIанда, Европадин сергьятра авай  виридалайни чIехи чепелукь я. Ам а кьадар екеди я хьи, мичIи чкада лув гудайла ам кьаркьулувдиз ухшар яз  аквада. Вичикай  зарар авачир и гьашарат, вичиз юлдаш жагъурун патал, йифди лув гуз жеда.

Санлай къачурла, Самурдин тама Да­гъустандин ва Россиядин Яру Ктабда гьатнавай 34 жуьре гьашаратар  гьалтзава.

ТIимил туш ина руфун галчIуриз фидай гьайванарни, месела гъуьлягъар, чурчулар. Эгер тамун юкьва авай майданрал  Средиземный гьуьлуьн хъалхъас гьалтза­ватIа, къарасуда цин руьцер гьалтун мумкин я. Килигайла, са куьналдини фикир гу­низ ла­йихлу тушир гъуьлягъ я, амма ада вич ту­хуз­вай жуьре акурла куьн гьейран жеда. И кар, гьелбетда, гьи жинсинин гъуьлягъ квел гьалт­да­тIа, гьадалай аслу я — ди­шида, инсан акурла, адал хкадариз башламишда, эркекда лагьай­тIа, руфун пад винелда ва вич кьенвайди хьиз къалурда.

ЧIехи гьайванрикай тама ва патарив гвай чкайра, йисан вахтуниз килигна, къабан ва суван цIегь гьалтда. Эгер кIирер авай эркек къабандихъ галаз алакъа тахьун хъсан ятIа, зулар авай хамунин шарагар галай диши къабанди  квез патав агатдай ва дуствилелди яшамиш жезвай вичин хизандал гьейранвалдай мумкинвал гуда.

РагъэкъечIдай патай Самурдин там Каспий гьуьлуьн къерехдихъ экъечIзава. ВацI гьуьлуьк акахьзавай чкада ва Каспийдин ятара анжах и гьулуьз хас тир ва кьитдиз гьалтзавай цIудалай артух жуьре  балугъар ава — Каспийдин  минога, кумжа, предкавказская щиповка ва мсб. Кьитдиз гьалтзавай нек хъвадай гьайванарни ина гзаф ава — Европадин широкоушка, Кавказдин хундуз, нацIара жедай кац ва мсб.

Мумкин я, Самурдин тамуз мугьман хьайила квел вири и гьайванар гьалтдач. Пешекарри ва я вагьши тIебиатдин шикилар язавайбуру, Самурдин тамуз фидайла виликамаз йисан вахт, сезон хкязава, ахпа, лазим тир гьайван акун патал, са чка­да сятералди гуьзлемишзава. Абурун чIе­хи пай Яру Ктабда гьатун дуьшуьшдин кар туш эхир.

Амма са кардал куьн шаклу тахьайтIа же­да — иниз атай гьи кас хьайитIани къадим девиррилай авай, бязи чкайра гьатта къекъвез­ тежедай кьван къалиндаказ экъечI­навай ва чпел гьамиша къацу яз амукьдай сармашухар аруш хьанвай  зурба тарарин таму гьейранарда, адаз дериндай таъсирда.

Гьажимурад  Хабиев,

“Дагестанский” заповедникдин экологиядин

рекьяй гъавурда тунин отделдин къуллугъчи