Инкариз тежедай делил: хайи чIал хуьн хайи халкь хуьнин шартI я. Кьадардал гьалтайла тIимил тир халкьарин милли медениятар, чIалар къурхулувилик квайдакай гзафбуруз малум я ва парабуру и жигьетдай рахунар-кхьинар авунва. Метлеблу веревирдерихъ, менфятлу теклифрихъ гьамиша къимет жеда.

ЧIал къвезмай несилрив агакьарунин мураддалди важиблу месэлайривай къерех хьана акъвазиз тежер ватанэгьлийри жуьреба-жуьре алахъунар ийизва­. Гьа са вахтунда чIал халкьдин арада машгьурунин рекье чна чи гъиле авай кар алай «алатдикай», малумсуз себебралди, юкьван дережада хьайитIани, менфят къачузвач. «Алатдикай» лагьайла, ихтилат, куьн гъавурда акьазвайвал, интернетдикай физва. Къенин юкъуз интернетди чаз гузвай мумкинвилер чавай гьелелег бегьем кьатIуз хьанвач. Гъавурда авай бязи миллетри и рекье еке кIвалахар тухузва. Чун бес вучиз гуьгъуьна амукьзавайди я? Вучиз, месела, интернетда (соцсетра, мессенджерра) лезги чIал чируниз талукь, датIана гьерекатдик квай кIватIалар, каналар лап тIимил ава?

Мектебда кIелзавайбурун арада хайи чIал машгьурунин мярекатар Дагъустандин халкьари хсуси такьатрихъ тешкилза­ва. ЯцIу гафар тушиз лугьуз жеда хьи, и барадай чи миллет амайбуруз чешне­ хьан­­ва. Фикир тестикьарунин мисалар яз, завай чи тешкилатри меценатрин куьмек­далди тухузвай гегьенш конкурсрин, олимпиадайрин тIварар кьаз жеда. Кьилди ­къа­чуртIа, «Лезги газетдин» редакцияди Махачкъаладинни Кас­пийскдин мектеб­ра кIел­­завайбурун арада гьар йисуз лезги чIа­лайни эдебиятдай умуми олимпиа­да кьиле тухузва. Редакцияди мергьяматлувилин «Леки» фондунихъ галаз санал гьар йисуз Эминхуьре тешкилзавай олимпиададин метлебни йисалай-суз артух жезва. Шаз 46 касди иштиракна, цIи — 50 касди. За гьисабзавайвал, ида иштиракдай мумкинвал авайбурун са пай тешкилзава. Дербент шегьердай, райондай, Белиждай иштиракзавайбурун кьадар лап тIимил я.

Гъавурда акьадай себебни ава: шегьердин мектебра кIелзавайбуру хуьрерин мектебрин сухтаяр чпелай къуватлу яз гьисабзава. Гьавиляй Дербент шегьердин мектебра кIелзавайбурун арада гьар йисуз кьилди олимпиада тухунин гереквал ава.

Гаф кватай чкадал лугьуз кIанза­ва хьи, акьалтзавай несил милли­ чIал чирунал желбун патал, авай мум­­кинвилер ишлемишна, тIем акакь­­дай гьерекатар кьилиз акъудна кIанзавай макъамда са бязибуру манасуз ихтилатарни ийизва. Ихьтинбурун арада муаллимар, чеб эдебиятдин­ эсерар ятармишзавайбур яз гьисабзавайбур хьун мадни тажуб жедай делил я. Мисал яз, интернетда авай муаллимрин са кIватIалда Давид тIвар алай са муаллимди, олимпиадайри лезги чIал чирзавай аялрин кьадар артухарзавани лугьуз, суал гузвай. Олимпиадаяр тухун, адан фикирдалди, чIал хуьнин макьсад авай серенжемрикай туш. Итижлу делил ам я хьи, гуьгъуьнлай чаз малум хьайивал, тIвар кьунвай муаллимдин сухтайрикай винидихъ раханвай олимпиадада садрани иштиракнавач. Ам рази жедай фикир туш лагьайла, муаллимди чаз «чIалакай за жуван шиирда кхьенва» лагьана, лезги чIалаз талукь, амма буш гафарив ацIанвай, гьатта лозунгдин гафар хьизни кьабулиз тежедай пуд-кьуд бендиниз ухшар цIарар виридан вилик гъана.

Адет яз, олимпиадайра, конкурсра иштиракдай аялар виликамаз гьазур жезва. Абур авай чирвилер мадни мягькемар хъувуниз, артухаруниз мажбур жезва. Лугьуз жеда хьи, олимпиада лезги чIал дериндай чирунал желбунин хъсан къайдадиз элкъвезва. Идахъ метлеб жезвач лугьун бес бинесуз ихтилат тушни?!

Зи фикирдалди, мектебра кIелза­вай­бур муаллимри олимпиадайриз, конкурсриз гьазурун чарасуз я. Аялар ихьтин мярекатра чпин алакьунар къалурдай, гъалибвилер къазанмишдай, пишкешар къачудай мумкинвиликай магьрум авун гьич са муаллимдизни кутугнавач.

ЧIехи тIварарин, шабагьрин иесияр тир муаллимарни чахъ тIимил авач. Абурун арада «ютубда», соцсетра, мессенджерра чIалаз талукь кIватIалар, каналар кардик кутунвайбур сад кьванни авани? ЧIалан муаллимрикай къенин юкъуз ни вичин тежриба раижзава?

КIвенкIвечи муаллимрин теклифар, тарсарин планар, менфятлу материалар акъудун патал «Лезги газетда» кардик кутур «Муаллимриз куьмек яз» рубрикадин кьисметни бахтлуди хьанач: алатай йисара редакциядив анжах сад-кьве материал агакьна.

Инал мад са ихтилат тавуна жедач. Шазни цIи Эминхуьре кьиле фейи олимпиадада сад лагьай чка Мегьарамдхуьруьн райондин Филерин мектебдин сухтади кьуна. Гьа са муаллимдин сухтаяр я. Им дуьшуьшдин кар туш. Зи фикирдалди, чпин дережайрилай, тIварарилай, зегьметдин йисарин кьадаррилай аслу тушиз, лезги районрин муаллимри Филерин мектебдин лезги чIалан муаллимдин тежрибадин сир чирайтIа, гьадалай чешне къачуртIа, хъсан кар жеда.

*  *  *

Эхирдай заз алай йисан 20-апрелдиз Эминхуьре хайи чIалайни эдебиятдай кьиле фейи нубатдин чIехи олимпиададикай кьве гаф хълагьиз кIанзава. Олимпиададин жюридин председатель яз, завай кьасухдай тушиз са гъалатIдиз рехъ гун хьана: гьакъикъатда 89 балл къазанмишай са аялдиз 69 балл тайинарна. Ам Мегьарамдхуьруьн 2-нумрадин мектебдин 10-классдин сухта Хадижа Рамазанова я (муаллим — Фатима Мирзегьасанова).

Гьакъикъат винел ахкъудна: 4-майдиз «Лезги газетдин» кьилин редактор­ М. Иб­рагьимов, ФЛНКА-дин векил С. Гьаса­нов ва и цIарарин автор мектебдиз мугьман хьана ва сухтадивни адан муаллимдив грамотаяр, пулунин пишкешар (сухтадив — 18 агъзур манат, муаллимдив — 5 агъзур манат) вахкана.

Хъсан кар ам хьана хьи, гегьенш олимпиададин нетижада пулунин пишкешарни грамотаяр вири санлай 16 сухтадивни муаллимдив агакьна.

Олимпиададин мярекатрал чна малумарзавай фикир инал мад сеферда тик­рариз кIанзава: чи макьсад олимпиада гьахълувилелди, бейтерефвилелди тухун я. ЦIинин дуьшуьш, за умуд кутазвайвал, олимпиададиз, адан тешкилатчийриз ихтибар тахвунин себебдиз элкъведач.

Куругъли Ферзалиев