ИкIни жеда кьван

Чи сала машмашдин са акьван еке тушир пуд тар ава. Сифте кьве йисуз абуру хъсан бегьер гана — хилер куьрс хьана, булвилелди машмашар алай. Ахпа акуна хьи заз ­гатфариз абурал кьериз-цIаруз сад-кьве цуьк я алайди. Тажуб хьана зун: вахт-вахтунда яд гуз, пер ягъиз, кьук вегьез, хъсандиз гелкъвезвайди я эхир. Яраб вучиз бегьер гуз­мачтIа?

Гуьгъуьнин йисара за ноябрдилай мартдалди а тарарал гуьзчивал артухарна, мукьвал-мукьвал салаз физ, килигиз хьана. Акуна хьи заз маш­машдин тарарин кIанерик, лацу хьана, тIе­кьер ква. НуькIер я ман, фи­кирна за, къвез, тарара ацукьзавай.

Къушарикай зиян авайди туш, абур багъ-бустандин санитарар я кьван. Бес абур амай тарарал вучиз ацукьзавач? Вучиз тIекьер анжах са машмашд­ин тарарин кIанерик ква? За сифте и кардиз са артух фикир ганач. Гьа икI мад сад-кьве йис алатда­.

Ял ядай киш ва гьяд йикъара зун кIвале ава кьван, экуьнахъ къара­гъиз, за салаз чукуриз хьана. Ки­ли­гай­тIа, гьар пакамахъ сятдин муьжуьдан зуралай эгечI­на, машмашин тарарал, луж-луж хьана къвез, цIару нуькI­­ер — чIимчIирар (синица) ацукьзава. За генани кваз кьунач. Гуь­гъуьнлай за кьатIайвал, ноябрдиз цуьквер ийидай ва муькуь тIурарни (почки) къалиндиз алайтIа, йикъар, гьафтеяр алатурдавай тарар кьецIил жезва — тIурар аламукьзавач. Украинада армияда къуллугъдайла, заз чIим­чIирри верхьин (береза) тарарин тIурар недайди я лагьана ван хьанай, частунин патав гьахьтин лацу тарар гзаф авай там гваз, жувазни акунай. Амма машмашдин тарарин тIурар тIуьн? И кардикай ван хьайиди туш.

Ктабра къекъвейла, заз чIим­чIиррикай са кьадар делилар жагъана. Абур хуьруьн нуькIе­рин жуьрейрикай сад я. Вири 65 жуьре кьван ава лугьуда. Саки виринра гегьеншдиз чкIанва. Асул гьисабдай тамара яшамиш жеда. Тарарин хилерилай зирингдаказ гьерекатда. Чилел гьикI хьана эвичIда. Мукар тарарин хъалхъамра, тIеквенра кьве-кьведа санал туькIуьрда. Бязибуруз хиле­рикай куьрс хьанвай мукар жеда, анра 5-15 кака хада. 15-17 йикъалай­ аква­да хьи ваз — шараг­ри цIив-цIи­варза­ва. Абур мукара 16-19 юкъуз­ амукьда. Ах­па лув гуда ва, еке лужариз кIватI хьана, гатфаралди гагь сана жеда, гагь — масана. Абуру асул гьисабдай пепе-шепе, тIветI-ветI ва абурун какаяр недалда. Россияда и къушарин 15 жуьре ава. Яргъивал — 13-17 см, заланвал — 20 грамм. Хъуь­тIуьн вахтунда инсанрин кIва­ле­­рин патарив агатда. Церин патарив яшамиш жезвай и бязи къушари та­рарин хилерикай куьрс хьанвай, элкъвей, са къвалай анжах са чеб гьакь­дай тIек­вен тунвай мукар туькIуьрда.

Гьар гьикI ятIани, цIи заз и лувар квай, эвер тавунвай мугьманрикай гзаф хъел атана. Ноя­брдилай инихъ, гьар экуьнахъ салаз чукуриз, тарарал луж-луж хьана ацукьзавай абурал за къумбакар гадарзава, къурхутарзава. ЯтIани чин кIе-вибур я. Тарарин патав аюхни акIу­р­нава. Ваъ, адахъайни кичIез­вач. Бязи­буру, тфенгдай яна, сад тарцин хи­лекай куьрсарайтIа, чIим­чIи­рар мад хкведач лугьузва. Ваъ, и кар за садрани ийидач — тIе­би­атдиз за хасаратвал гунни авурди туш, ам гена хуьн чи буржи я.

Квез вуч аватIа чидани? Заз куьмекдиз цIи хъипи кац (Рыжик) атана. Гьар экуьнахъ за тарарал кьил чIугвадайла, адани зи гуьгъуьниз ­чукурзава. ЧIим­чIир­рихъ къумбак агал­­дардайла, кацни адан гуьгъуьниз тарциз хкаж жезва. ИкI, заз кьуд кIвач квай куьмекчи аваз аквазвай чIим­чIирар мад хквен тийиз ингье са гьафте кьван я. ЦIи машмашар хьуник умуд ква.

Рыжик викIегьди я: ада гъуьлягъарни кьада. Ихьтин дустуниз — гьикI туьмердач!..

Ш.Шихмурадов