Куьн, лувар квай кагьрабаяр, бубайрин

Мецерилай гьа дурнайрин тегьерда,

Хкаж хьана, физва, атIуз девирар,­

Даим аваз зигьиндани бегьерда…

Дугъриданни, чаз чи ата-бубайри къиметлу, дуьньяда чпиз тешпигь ава­чир­ гуьзел ядигарар гзаф тунва: чIал, адетар, тежриба, мисалар, мискIалар, мах­ар, кьисаяр… Килиг садра, абур гьи­кьван гуьзелдиз туькIуьрнавай ва къимет авачир имаратар ятIа! Чебни — лувар­ квай кагьрабаяр, мержанар, жавагьирар. Лувар квачиртIа, абур бубайрин мецерилай къарагъдачир, дурнайри хьиз, виш, агъзур йисарин мензилар атIана, къенин девирдин къатарив агакьдачир.

Абур куь хуьзва лугьузвани куьне? Гьар са кагьрабадин гуьзелвили. Кве хуьзва лугьузвани куьне? Къимет чидай халкьдин рикIе. Гьавиляй заз ахьтин гевгьеррикай рахаз хуш я.

Эхиримжи йисара “Лезги газетдин” чинриз хайи чIалакай алимрин, муаллимрин, жергедин ватандашрин макъалаяр, веревирдер гзаф акъатна. Заз акуна хьи, са низ ятIани чIалан булах рагъу­лариз ашкъи ава, са масадаз ам гужуналди “азарлу” ийиз кIанзава… Вучиз ла­гьайтIа, мумкин я, вири макъалайрилай са мисалдин мана залан хьун. Месела, “чIала нефес халкьдин жигерралди къачузва”, “чIала бейнини ацIурда, руьгьни”.­

“Вири какайрай цицIибар акъатдач”,  — лугьузва бубайри. Мумкин я, зи мисаларни вири устадбур тахьун. ЯтIани абуру чIал вуч ятIа, адав гьикI эгечIна кIанзаватIа хъсандиз къалурзава.

Мисалар туькIуьрдайла, за, “чIал” гаф фикирда аваз, адан чкадал “сес”, “гаф”, “ибара”, “предложение”, яни, чIа­лахъ галаз алакъада авай маса гафарни ишлемишда. Месела, “ахмакьдин са гаф виш кьилин тIал я”, “авачир гафуни вандач”, “сес гафунин цIир я”.

Мисалар арадал атунин (туь­кIуь­рунин) рекьер гзаф ава. Кьилинди, зи фикирдалди, хайи чIа­лал гьар сад ашукь хьун, ам чирун я.

Мисалар гзаф вахтара антонимрин жуьреда арадал къвезва: вафа­лувал — вафасузвал, кIанивал — та­кIанвал, акьул­лувал — ахмакьвал, къа­дирлувал — къа­дир­сузвал къалурзава. “Хьахь къванцел жеда, зар — гафуна”, “ахмакь мецин аявал акьул­лу гафунивайни жедач”, “акьул­луда чIал кIватIда, акьулсузда чукIурда”, “ибрет гузвай гафар намусдин кIусар я”…

ЧIалан месэла мидаимди я, адакай гьикьван лагьайтIани, кхье­йтIани, тIимил я. Къени чал виш, агъ­зур йисар идалай вилик чIалаз талукьарнавай мисалар гзаф дуьшуьш жезва. Эхь, чIал гьа де­вирра­ни уьмуьрда сифте чкадал алай­бу­рукай тир: “акьуллу гаф гьар юкъуз­ ван къведач”, “акьуллу гаф къизилдив барабар я”, “акьуллу гаф ла­гьай­ла, бязи инсанрикай душман хкатда”, “акьулдин устIар чIал я”, “акьул­сузда гадарай гаф акьуллуда вахчуда”, “аваз — сесининди, кьуьл — мецинди”, “ажи ме­цел ширин гафни туькьуьл жеда”, “авай гаф квадарайдаз авачирдини жа­гъи­дач”, “акъвазай ци ни къачуда, акъвазай чIала — кесибвал”, “аялди вичин тIалабунар шехьунин чIалал­ди ийида”…

Герек чкадал устадвилелди лагьай келима мисалдиз элкъвезвай дуьшуьшар (мисалар) тIимил яни? Шиирар тес­нифунни, зи фикирдалди, мисалар теснифуниз мукьва я. Шииррал чан гъизвайбур гафар — кагьрабаяр тушни!

* * *

Агь, тIебиат,

Лезги чIалан тIебиат,

Вав гьамиша

Гатфарин тав гваз хьана.

Халкь паталди

Ялавлу тир муьгьуьббат,

Гьевесдаллай

Гъетерин чIав гваз хьана.

 

Авунач на

Гьич санални усалвал,

Элкъвена вун

Къалхандизни туруниз.

Гьи терездал

Алцумин ви хъсанвал,

Чи бубайри

Гъанвай лазим тавуниз?

 

Агь, тIебиат,

Лезги чIалан тIебиат,

Къе ви гафар

Элкъуьрзавай къарнийриз!

Квахьдачни чи

Милли тарих, гьакъикъат,

Яб гана хьуй

Яд уьлквейрин ягъийриз?

 

Месэлаяр

Эцигзава вилик ви,

Бамишзавай

Сифте чIалан чIварахар,

Терг жедайвал

Мурадар квай рикIик ви…

 

ГьикI рей гуда

Ахьтин къанлу къарардиз,

Эцигзавай

Гапур милли чIаларал?

Гьаким халкь я

Ваъ лугьузвай и кардиз.

Фидани чун

Шикаятиз цаварал?..

 

Агь, лезги чIал,

Агь, зи руьгьдин тIебиат,

Вун гьа фана

И дуьнья хьиз даим я.

Езидар вал

Мад хъжеда гьавалат.

Чир хьухь тек сад:

Вун

Зи руьгьдин

Гьаким я!

Абдул Ашурагъаев, муаллим