Кьуд патахъай гьарайзава: лутуяр гзаф хьанва. Газетрани датIана абурун кьуьруькрикай кхьизва. Телеканалрайни абуру алдатмишзавай кьван ксарикай малумарзава ва кIел­завайбуруз, тамашачийриз мукъаят хьуниз, лутуйрин ракьара гьат тавуниз эверзава.

Лутувал. Сифтедай ихтибардиз фена­, ахпа алдатмишна, чарадан шей чуьнуьхун ва адан иесивал авун. Алай аямда ихьтин дуьшуьшар чка-чкада гьалтзава.

Лутуяр. Лугьузвайвал, тахсиркаррин алемда абур лап устадрин дестейрик акатзавалда. Абурухъ чпихъ инанмишардай, фад акахьдай бажарагъ, инсандин психологиядай кьил акъуддай  вижевай алакьунар, акьул жедалда. Гьавиляй абурун чилинани гьатзавалда. Им гьакъикъат я. Эхиримжи къад йисуз чи уьлкведа лутуйри агъзурралди, миллионралди инсанар алдатмишна, абурувай лап еке пулар чуьнуьхна. Ахьтинбур чи арайрани авачиз туш.

Виридан рикIел хъсандиз алама жеди, алай йисан 29-июлдиз Каспийск шегьерда гъвечIи руш Омарова Калимат квахьнай. Ам жагъурун патал гзаф кьадар инсанар алахънай. Гьайиф хьи, 9-сентябрдиз шегьердин Ленинан куьчедин къвалавай физвай цин къаналдай мейит жагъана ва 3-октябрдиз, герек ахтармишунар авурла, ам Калимат тирди тайинарна. Диде-буба патал им гьихьтин мусибатдин дерт ятIа, лугьун герек къвезвач. Амма гьа и дерт чпин хийирдиз элкъуьрдай лутуяр майдандиз акъатна. Октябрдин вацра рушан диде-бубадиз кьве касди хабарна хьи, “куь руш кьенвайди туш, ам сагъ я, чаз 2 млн. манат це, чна квез руш авай чка лугьуда”. Гьелбетда, Омароври талукь органриз хабарна ва абуру намусдин зеррени квачир лутуяр кьуна.

Алчахвилин, гьарамзадавилин и дуьшуьшдикай гьар нянихъ чи гьаятда кIватI жезвай къуншийри чпин фикирар лагьана ва намуссузар лянетламишна. Амма гьа идалди ихтилатар куьтягь хьанач. Къуншийри чпин мукьвабуруз, ярар-дустариз лутуйри кьур ламатI крарикайни ахъайна.

Лугьун лазим я хьи, чи республикада законсуз крар ийиз кIанзавайбур гзафни-гзаф лутуйри чпин чилиниз чIугвазва. Абуру чпелай гзаф крар алакьзавайди, чпивай дердини туь­кIуьриз, гьи жуьредин хьайитIани куьмек гуз жедайди къалурзава, гьа идахъ инанмишарзава. Къуншийри ахъаяй агьвалатри и кар мадни успатна.

— Зи вахан 11 йиса авай руш начагъ хьана ва кьве йисуз ам варцаралди больницайра къаткана,- рахаз эгечIна Нурудин.- Чи виридан мурад сад тир — аял сагъ хъхьун. Духтурриз­ аферин. Абуру чпелай алакьдай ви­ри чараяр авуна. Ам­ма вахаз “хъсанвал ийиз” кIанзавайбуру рушаз набутвал (группа) къачун теклифна. “Бязи диде-бубайри чпин сагъ аялриз набутвал къачузва. Вун вучиз гьукуматди гузвай пулуникай катзавайди я? Анализрин чарар-цIарар, выпискаяр вахъ кIамай кьван ава…” лагьана. Са гафуналди, вах къай­гъуй­рик акатна. Са ни ятIани адаз “кар туькIуьрдай” касдин телефондин нумрани гана. Адани вичин мумкинвилерикай акьван иердиз ахъайна хьи, ваха, кIвалевайбурал алукьни тавуна, бес тежезвай пулни буржуна хкьуна, гьарамзада дишегьлидив 150 агъзур манат вугана. Лутуди лагьанай кьван, 2-группа къачун патал 200 агъзур манат тIалабзавайди я, чна ваз 50 агъзур манат гьалалда. И карди вахак мадни тади кутуна. Куьрелди, я группани хьанач, пулни гьакI тIач хьана. “Чна куьмекда” лагьай луту-дишегьлидин я фамилия, я ери-бине кьванни чирнач ваха. Гила ам, михьиз пер хана, гьайифар чIуг­ваз, вичин кIамашвал негь ийиз ава.

Зи дуст Насир фадлай гъвечIи бизнесдал машгъул жезвайди я. Масадаз зиян тагуз, вичин кьилелди, акьулдалди карчивал ийизвай ам къени, регьимлу кас я. Къуншийриз вичелай алакьдай куьмекарни гузва. КилигайтIа, амни лутудин “гъиле” гьатна кьван. Заз чинни ийизвайди тушир, ада ахъайдалди.

Агьвалатар икI башламиш хьана. Насиран миресдин хвани руш меркездин вузрик экечIна. Бубади миресдал абуруз кирида кьадай са кIвал жагъурун тапшурмишна. Ина-ана къекъвез, кар туькIуьн тавурла, ам кIвалер кирида кьунин, маса гунин ва маса  къачунин месэлайрал машгъул са фирмадиз фена. Ина адан кIвалах фад туькIвена, хтулриз ацукьдай кIвал гьатна. Фирмадин иеси вич хушардай итим тир. Насира, мадни герек къведай кас я лагьана, адахъ галаз алакъа атIанач. Абур мукьвал-мукьвал туьшни жезвай. Насира фирмадин куьмекдалди вичин дустуниз кIвал эцигдай участок къачудай мумкинвални гана. Лутуди, вичиз муьштерияр (клиентар) жагъурзава лугьуз, Насираз кьвед-пудра ресторандизни теклифна. Рахунрай, амалрайни Насираз адай са синих, нукьсан акунач. Са юкъуз фирмадин чIехиди вич акъатна Насиран патав. Адак са гьихьтин ятIани гъалабани квай.

— Дуст, зун вак еке умуд кваз атанвайди я. За хциз мехъерзава ва адаз кIвал­ни къачуз кIанзава. Пул бес жезвач­. Вавай бурж кьаз кIанзава. Белки, вуна зун кIевяй акъудин? Пул мехъерилай гуьгъуьнин юкъуз гъиле-гъил аваз вахкуда за.

— Гьикьван кIанзава? — жузуна Насира, са хаталувални гьисс тавуна.

— Кьуд виш агъзур.

Насиран крар и чIавуз хъсандиз физвай, пулни адахъ авазвай. Гьавиляй шандакьарни авунач, итимвилелди буржуна вугана пул.

Тапан дустуни хциз Нальчикдай кIвалерни къачуна, мехъерни авуна, гьафте, варзни алатна, амма бурж вахкуз атай кас хьанач. Фирмадиз фейила, ана масабур авай. “Апандиди чина кIва­лахзамач, ам Наль­чикдиз хъфенва, адресни чаз малум туш” ла­гьана. Абуру гъавурда турвал, Апандидихъ къекъвез мадни инсанар къвезва, ада гзафбурувай буржар къачуна, амма вахканач. Гьа икI, зи дуст Насирни, луту себеб яз, кьуд виш агъзур манатдикай магьрум хьана.

Алава ахъаяй ихтилатни масабуруз тарс гудайди я.

— Зи стха Атая вичин хва, школадикай хкудна, медресада туна, ахпа Махачкъаладин диндин курсара кIелунар давамариз туна. Куьрелди, геж ахварай аватна стха. Хциз аттестат кIанзавайди малум хьайила. Хуьруьн школада адаз “ваъ” лагьана. Къунши хуьрерин школайрин директоррини хиве кьунач, четин месэла тирди къейдна. Эхирни Атай законсузвилелди аттетстат къачудай рекьерихъ къекъвена. Хасавюртда сада адаз хциз документ туькIуьрун хиве кьуна — 70 агъзур манатдихъ. Стхади адаз пул гана са йис жезва, амма аттестат гьеле авач. Гьар сефердани “тади къачумир, ви месэла гьялзава, аттестат гьазур хьанмазди за хкида” лугьузва. Стхадин гъиле вичин пул бажагьат гьат хъийида, — куьтягьна суьгьбет Алава.

Лутувилин кьуьруькрихъ эхир авач лагьайтIа жеда. Чарадан пул, девлет къа­къудиз кIанзавайбур гьар са камуна гьалтзава. Махачкъала шегьерда агьалийрин кIвалера авай электросчетчикар дегишарунив эгечIна пуд лагьай йис я.  Ара-ара кIвалериз счетчикар дегишарзавайбур къвезва. Чи инсанрини абурун документар ахтармиш, кIвалахзавай чкаяр чир тийиз, абурув пулар вугузва. Ахпа пул вугайбур квахьзава.

Газдин пичер, чимивилин котелар ахтармишдайбур, коммунальный пулар гузвани, гузвачни чирдайбурни къвезва кIвалериз. Абурун тIвар кьаз, чпин алчах кар ийизвай  лутуярни ава. Дугъри, къени инсанар алдатмишзава.

Соцработникар я лугьуз, пенсионеррин, ветеранрин, начагъбурун кIвалериз физ, пулар, багьа шейэр чуьнуьхзавайбурни ава чи шегьерра. Абурун вилик пад кьунни пара четин я лугьуда.

Интернетдикай къе виридаз хабар ава. Инсанриз адан хъсан ва пис терефарни ачух жезва. Лутуйри гьа и интернетдални чпин гъил эцигнава. Адан ва мобильный телефонрин куьмекдалди начагъбуруз, набутриз вири азаррикай сагъардай дарманарни, медицинадин аламатдин аппаратарни теклифзава, амма чIехи къиметрихъ. Гьакъикъатда лагьай­тIа, кесибрин жибинрай эхиримжи кепекарни ахкъудзава ва абурун дарманар, аппаратарни къалпбур яз акъатзава. КIеве авайди, начагъди, набутди алдатмишзавай ксарихъ ягьдин, намусдин са зеррени амач лагьайтIа, жеда.

Интернетдай ужуз къиметрай хъсан кIвалерни, автомашинарни, къуллугъарни, санаторийриз, курортриз путевкаярни, вишералди маса шейэрни теклифзавай сайтарни, блогерарни, кьилдин ксарни гзаф хьанва. Аламатдин кар ам я хьи, инсанар абурухъ агъунни ийизва, абуруз чпин хизандин бюджетдикай хкудна, пуларни рекье твазва. Ахпа, крар терсеба патахъ элкъвейла, къаргъишарзава, сеперар гузва, гьукуматдикай наразивалзава.

Уьлкведа эхиримжи йисара пайда хьанвай кьван экстрасенсри, суьгьуьрчийри, кихлигдайбуруни агъзурралди инсанар алдатмишзава, абурувай гзаф кьадарда пулар чуьнуьхзава, къакъудзава. Статистикади тайинарзавайвал, гьар йисуз винидихъ тIвар кьунвай ксарин патав куьмек кIанз физвайбуру 30 млрд дол­лар пул харжзава. Гьар йисуз 160 агъзур кас лутуйрин “ракьара” гьатзава. Лугьун лазим я хьи, лутуйрин гъиле гьатай гьар кткайда вич алдатмишайдакай талукь тир органриз хабарни ийизвайди туш. ГьакI хьайила, гьарамзадайрин кIиринихъ галкIизвайбурун кьадар мадни гзаф я.

Пешекарри тайинарнавайвал, лутуяр са шумуд чкадал пай жезва. 25-45 йисан яшда авай дишегьлийри чеб соцработникар хьиз къалурзава. Адет яз, виликдай дустагъра ацукьнавайбурукай экстрасенсар, кихлигдайбур, жерягьар жезва. Абуру инсанрин арадай дердийри, къайгъуйри акIажарнавайбур фад чирзава ва ахпа абур чпин желедиз чIуг­ваз­ва, пуларни къакъудзава. 18-25 йиса авай жегьилри, мобильный телефонрикай менфят къачуз, инсанар алдатмишзава. Чпин хийирдиз пулар акъудзава. Валютадихъ, автомашинар маса гунихъ галаз ала­къалу, инсанар гзаф кIватI жезвай чкайрал жуьреба-жуьре лотереяяр, къугъунар теклифзавай лутуйрин хурукни вуж хьайитIани акатун мумкин я.

Кардин гъавурда авай инсанри къейд ийизвайвал, лутуйрикай жув хуьн пара четин кар я лугьуда. ЯтIа­ни, гьар сада уьмуьрда кьиле физвай гьар са гьерекатдиз, таниш жезвай касдиз фикир гун, мукъаятлу, дикъетлу хьун, къалпвал, таб кьа­тIай­ла, къайдаяр хуьдай органриз хабар гун лазим я. Иллаки сифте яз аквазвай инсанрихъ ихтибарна виже къведач — хаталу я…

Нариман Ибрагьимов