Кьеан Агъамирзе эфенди: тарих ва цIийи делилар

Къенин жегьилривай, XIX асирдин кьвед лагьай паюна яшамиш хьайи лезгийрикай савадлу ва машгьур ксар вужар тир лагьана, хабар кьуртIа, мумкин я, абуру Етим Эминанни Алкьвадар Гьасан эфендидин тIварар кьун. Маса тIварар абуруз бажагьат чида.

Амма гьа девирдин инсанриз, гьелбетда, савадлу ва машгьур лезгийрин маса тIварарни чидай. Ахьтинбурун арада­ ви­чин савадлувилел, чирвилерал Етим Эминани Гьасан эфендиди дамах авур, вич абурун кьведанни кIеви дуст хьайи са кас авай… А касдикай ихтилат аданни машгьур алкьвадар­видин арада хьайи са дуьшуьшдилай башламишин. Са сеферда ада галаз-галаз Гьасан эфендидиз шиирралди кхьенвай кьве кагъаз ракъурнай. А кагъазриз жаваб яз, алкьвадарви эфендиди ихьтин цIарар кхьенай:

Дуствилин хуш чимивилив, шадвиливни разивилив

РикI ацIурай шиирар за кIелна, кхьей чеб ви гъилив.

Лап тамамвал ви аквазва вуна кхьей гьар шиирдай,

Авач касни ваз устадвал авайдалай артух чирдай.

Вун паталди чешнеяр туш виридалай лайихлубур —

Вири хъсан, хуш ерияр я ви асул, я ви абур.

Заз аквазва, хабар кьазва вуна завай, дуст, ихтияр

Чун гуьруьшмиш хьун паталди, ийидайвал чи дердияр.

Я чан стха, буюр, вун ша, зи къвалав ша, вун ша цавай, —

Куьтягьин за хъвана сукIра, цIигелвилив ацIанавай.

И цIарар кIелдайла, куьне са кардиз фикир це: гьуьрметдивни гьейранвилив ацIанвай и цIарар 20 йис хьанвай жегьил­диз 33 йис хьанвай чIехи къуллугъчи, зурба шаир ва машгьур­ алим Гьасан эфендиди кхьенва…

Тек са Алкьвадар Гьасан эфендидиз пара кIандай кас тушир вичикай ихтилат физвай жегьил. Чна винидихъ лагьай­вал, ам Етим Эминан виридалайни рикI алай дуст тир. Абурун рикIяй рикIиз рехъ авай. И кьве касдин арада хьайи дуствилин патахъай ихьтин вакъиайри шагьидвалзава.

1877-йисуз Дагъустанда Урусатдин пачагьдиз акси бунтар хьанай. Абурулай кьулухъ йисни зур алатайла, ихтилат физвай кас Урусатдин пачагьдин жаллатIри суьргуьндиз акъуд­най. Ада бунтара иштирак авуначтIани, а бунтар “хушдиз кьабулай кас” я лагьана. И дуьшуьшдилай кьулухъ Етим Эмина, пачагьдин жаллатIрикай кичIени тахьана, суьргуьндиз­ акъудай вичин дустунин тIвар ачухдиз кьуна, вич адан па­тал алай кас я лагьана, адакай ихьтин тарифдин гафар кхьенай:

Агъамирзе — магьалдин нур,

Квахьайла, гьикI хъийин сабур,

Куьре, Самур, фена абур,

Баябан тун къаст хьана хьи.

И цIарарай аквазвайвал, чIехи шаирди Агъамирзе тIвар алай кас Куьрединни Самур дередин, яни вири Лезгистандин­, нурни абур яз гьисабзавай, ам суьргуьндиз акъудайла, а чкаяр­ нур амачиз ва алай абур фена, баябандиз амукьна лугьузвай.­

Гьайиф хьи, ихьтин, вичиз Етим Эминани Гьасан эфендиди мад садазни тагай хьтин къимет гайи, вичихъ шаирвилин еке бажарагъ хьайи, пара чирвилер авай ва вични акьалтIай хъсан къилихрин сагьиб хьайи Агъамирзе къе саки вирибуру рикIелай алуднава: адаз чи тарихда ва медениятда кутугай чка тайинарнавач, ам мус ханатIа, мус ва гьина кьенатIа, тайиндиз садазни чизвач.

Эминаз Агъамирзе адан аял чIавалай чидай. ЦIуд йис хьанвай ялцугъвиди 1850-йисуз Кьеанрин медресада кIелиз башламишайла, Эминаз Агъамирзе а медресадин иеси малла Мегьамедан пуд йис хьанвай гада яз чир хьана. 1855-йи­суз Эминан буба Севзихан рагьметдиз фена. И чIавуз малла Ме­гьамедан руш Туькезбанал ашукь хьанвай ам медресадин­ иесидиз ахкуна кIан хьанач ва ам вичин бубадин дуст Аб­дуллагь эфендидин патав Алкьвадрал финиз, гьанин медре­сада кIелунар давамаруниз мажбур хьана. И вахтунда Агъамирзедин муьжуьд йис тир. Гуьгъуьнлай, ирид йисалай, малла Мегьамеда Эминаз вичин руш Туькезбан тагудайла, Агъа­мирзе, вичин бубадиз акси яз, Эминан терефдал хьанай. Туькезбан бубади чарадаз ганатIани, вичин викIегьвал себеб яз, руш такIан гъуьлуьхъ галаз фад чара хьана ва ахпа рикI алай Эминаз гъуьлуьз хъфена. И кар, эхиримжи ахтармишун­ри къалурзавайвал, 1862-йисуз хьана. А чIавалай кьулухъ 22 йис хьанвай шаирдикайни 15 йис хьанвай Агъамирзедикай­ кIеви дустар, рикIяй рикIиз рехъ авай езнени иранстха хьана.

Абурукай ихьтин дустар хьунин себеб анжах кьведахъни ухшар авай къилихар хьунухь тушир. Агъамирзедиз Эминан бажарагъдин къуват, шаирдизни вичин иранстха чирвилерай тух тежедай кас тирди чидай ва Агъамирзедин и хесетни Эминаз хуш тир. И “тух тахьуни”, кьеанвидин 20 йис хьайила, адакай машгьур алим авуна. Адан чирвилерикай Дагъустандани Ширванда машгьур зурба алим Гьасан эфендидизни хабар авай ва ам жегьил алимдал гьейран тир.

И дережадив агакьнавай ва вичиз вирибуру “эфенди” лугьузвай Агъамирзеди, Кьеанрин медресада тарсар гуз, араб чIалал шиирар ва вичин кьадарсуз гуьрчег хатIунал маш­гьур алимрин ктабар чин къачуз кхьиз вахтар физвай. Адан 30 йис хьайила, чна винидихъ лагьайвал, Дагъустанда Урусатдин пачагьдиз акси бунтар хьана ва Агъамирзе эфенди, бун­тар “хушдиз кьабулай кас” яз гьисабна, пачагьдин жал­латIри сифте Дербентдин дустагъда туна, ахпа, 1879-йисан июндиз, Саратовдин патав суьргуьндиз акъудна. Гьа чIа­валай адан тIвар савадлу ва машгьур лезгийрин тIварарин арадай цуькI хьана, литературада кьериз-кьериз гьалтзавай адаз талукь тир делиларни кьил-тум авачирбур яз гьатнава…

Мисал яз, арабистрин арада машгьур Назир ад-Дургели лугьудай касди Дагъустандин алимрикай кхьенвай ктабда ихтилат физвай кьеанви еке алим яз къалурнава ва адакай ихьтин гафар кхьенва: “Агъамирзе кьеанви Мегьамедан хва тир. Ам бажарагълу алим, халис, кар чидай литератор, масабурун ктабар чин къачуз кхьидай кас тир. Амни Алкьвадар Гьасан эфенди са девирдин итимар тир, абур, сад-садахъ галаз дустар яз, мукьвал-мукьвал гуьруьшмиш жезвай ва акахьнавай ксар тир”. И делилрихъ галаз сад хьиз, ад-Дургелидин ктабда Агъамирзе суьргуьнда, 1879-1880-йисара Ватандивай яргъара, Тамбовдин патав гвай Спасск шегьерда кьена ва гьана кучукнава лагьана къейднава­.

Эхиримжи гафар гьакъикъатдихъ галаз кьазвайбур туш. Алкьвадар Гьасан эфендидин 1913-йисуз Темир-Хан-Шурада акъатай “Диван аль-Мамнун” ктабда Спасскда суьргуьнда­ Гьасан эфенди вич хьайидакай, Агъамирзе эфендидиз ла­гьайтIа, суьргуьндин гужар Саратовдин къвалав гвай са хуьре­ акурдакай кхьенва. Абурун арада кагъазрин алакъани авай. И делилар гъанвай Гьасан эфендидин ктаб 1897-йисуз кхьенва. Адан 94-чина Агъамирзе эфендидикай авторди ихьтин га­фар кхьизва: “Къуй Аллагь-Таалади вичин хатурдалди адан­ни чи уьмуьрар яргъи авурай ва чаз вичин няметрикай гурай”. И гафари чаз абур Гьасан эфендиди кхьей 1897-йисуз Агъамирзе эфендидал чан аламайди тайиндаказ къалурзава…

Агъамирзе эфендидикай кхьенвайди тек са вилик девиррин литератор Назир ад-Дургели туш. Чи йикъарин машгьур литератор Фейзудин Нагъиевани Агъамирзе эфендидикай чав делилар агакьарнава. Ада а эфендидин бунтарилай гуьгъуьнин уьмуьрдикай кхьидайла къейдзавайвал, “1886-йисан агьалийрин кьадардин гьисабда Кьеанрин жемятдин сиягьда 53-нумрадихъ тIвар кхьенвай Агъамирзедин 40 йис я (ам суьргуьнда авайди къейднава)”. И делилдай литератордиз а эфенди 1845-1846-йисара дидедиз хьайиди яз акунва. Ф.Нагъиеван и гафара, чи фикирдалди, кьве татугайвал ава. Сад лагьайди, ада тIвар кьунвай сиягьда къалурнавай инсанрин яшар, гьа девирда лезгийри ишлемишзавай мусурманрин календардин йисарив кьадайвал къалурнавай яшар я. ГьакI хьайила, ана къалурнавай 40 йис гилан календардай 39 йис жезва ва, и кардиз килигна, Агъамирзе хайи йисар 1845-1846 лагьайбур ваъ, 1847-йис жезва. Кьвед ла­гьай­ди, гьукуматдин архивда авай Кьеанрин хуьре 1886-йисуз яшамиш жезвай хизанрин сиягьда 53-нумрада къалурнавай хизандин кьил, дугъриданни, Агъамирзе я, амма а сиягьда ам суьргуьнда авайди къейднавач. Ам 1886-йисуз Кьеанрин хуьре яшамиш жезвайди къалурнава (Центральный государственный архив РД, фонд 21, опись 5, ед.хр.86). И делилди Агъамирзе эфенди Урусатдин цIийи пачагь (Александр III) “коронование” авуниз килигна, 1883-йисан 15 (27)-майдиз авунвай менефисдик акатна, гьа йисан гатуз, Гьасан эфенди хьиз, суьргуьндай хуьруьз хтайди къалурзава.

И делилрилай артухан делилар тийижиз, чун Агъамирзе эфендидин суракьдиз Кьеанрин хуьруьз фидайвал хьана. 2021-йисан 5-январдин экуьнахъ, рекьер чIагана амаз, зунни Кьулан СтIалдилай тир зи хванахва Назим Алискеров, гьадан “Нива” машинда аваз, военныйрин картадин куьмекдалди садрани такур Кьеанрихъди рекье гьатна. Чаз 1976-йисуз а хуьр дуьзендал куьч хьанвайдакай, ана са касни амачир­да­кай­ ван хьанвай. Хуьруьв агакьайла, чаз, къавар кватна, харапIайриз элкъвезвай кIвалер акуна. Чал гьакIни хуьруьн юкьва авай харапIайрин арайра къекъвезвай верчерни гьалт­на. “Яъ, — фикирна за, — инсанар яшамиш тежезвай чкада верчер жеч эхир!” И фикирдик кваз, садлагьана чи вилик са 50 йис яш хьанвай итим акъатна. Ада чаз вич Шихкерим я лагьана ва вич фадлай и хуьре кьилди яшамиш жезвайдакай хабар гана. Адет тир лезги жузунар-качузунар авурдалай кьулухъ ада чавай чун саки са касни амачир и хуьруьз атунин мураддикай хабар кьуна. За адаз суалдалди жаваб гана: “Квез и хуьре 120-150 йис идалай вилик яшамиш хьайи савадлу Агъамирзедин сур чидани?” “Вучиз чидач кьван, Агъамирзе эфендидин сур низ хьайитIани чидачни кьван…”, — мягьтел хьайи жуьреда жаваб хгана заз Шихкерима. Ахпа ада чун хуьруьн кьилихъ галай сурариз тухвана ва гьана авай виридалайни гуьрчег, кхьинар алай къван гилигнавай сур къалурна. «И къванцел вуч кхьенватIа заз чидач, амма и сур заз гъвечIи чIавалай Агъамирзе эфендидин сур яз чида”, — лагьана Шихкерима. Дугъриданни, къванцел араб чIалал кхьенвай сурук квайдан тIварцIи и кардин гьакъиндай шагьид­валзавай: “…алим Агъамирзе эфенди, вич тир малла Мегьамедан хва, вични тир Абдуллагьдин хва ва вични тир Агъа­мирзедин хва”. Къванцел гьакIни ам кьейи йисни къалурнавай: мусурман календардин 1317-йис, яни гила вирибуру ишлемишзавай календардин 1899-йис.

Сурарилай кьулухъ чун Кьеанрин хуьре къекъвена, Агъа­мирзедин кIвалер жагъурна, Эмина кIелай медресадин ха­рапIайриз килигна ва, чIаганвай рекьер, рагъ акьуна, авагъдал­ди, рикIе гатфарихъай иниз мад сеферда хтунин ният аваз, Кьасумхуьр галай патахъ рекье гьат хъувуна…

Рекье зи фикирдай Агъамирзе эфендидин гурлудаказ ва бахтлудаказ башламиш хьайи кьисметдин эхир акъат тийиз хьана: 20 йис  хьайила, Гьасан эфендиди вич зурба алим я ла­гьай Агъамирзе, 32 йис хьайила, пачагьдин жаллатIри суьр­гуьндиз акъудна. Гьана ам 4 йисуз хьана, 36 йисан яшдив агакьайла, хуьруьз хтана. Суьргуьндай хайи ватандиз хтайла, аквадай гьаларай, ам мад хуьряй экъечI хъувунач. Суьр­гуьнда чандин сагъвал гуьнгуьнай акъатай эфенди, 52 йис хьайила, хайи хуьре рагьметдиз фена…

Кьеанвидин уьмуьрдин и вакъиаяр са шумудра жуван кьиле “элкъуьрна”, жува-жуваз за ихьтин суал гана: лезгийри­кай виридалайни савадлу ва бажарагълу ксарикай сад хьайи Кьеан Агъамирзе эфенди (1847-1899) дидедиз хьайи вахт, кьейи йис ва адан сур алай чка къедалди литературадал ва тарихдал машгъул ксариз вучиз ашкара туш? Аквадай гьала­рай­, гилан девир савадлу, бажарагълу ва намус михьи ксар машгьур жедай девир туш. Яраб гьакI я жал?..

P.S.

Алим Гъалиб Садыкъидин архивдай чаз Кьеан Агъамирзе эфендидин араб чIалал кхьенвай шиирар авай гъилин хатIарин дафтар гьатнава. Мукьвара абур, лезги чIалаз элкъуьрна, “Лезги газетдин” чинрилай милли литературадал рикI алайбурув агакьарда.

Мансур Куьреви