«Лезгинка» — вири Кавказда машгьур лезгийрин милли кьуьл — Россиядин, гьатта къецепатан уьлквейрин халкьарин арадани, вич лап хуш ва сейли тирвиляй, адан патахъай гьар жуьре ихтилатар ава. Кавказдин дагълух гьар са халкьди ам вичинди хьиз кьазва. БатIуларизни жедач, гьикI хьи, гуьзел, зиринг, туьнт кьуьл такIан дагъви, кавказви авач. Амма, алимри тестикьарзавайвал, гьакъи­къат сад я: «Лезгинка» лезги кьуьл я! Са меслят ава: кьуьлуьникай, ам нинди ятIа туштIа лугьуз гьуьжет кьадалди, адал лап хъсандиз кьуьлиз чира — «Лезгинка» види я!

И месэладал нубатдин сеферда жуван ва кIелдайбурун фикирни желбунал зун лезги халкьдин игит Гьажи Давудан тIварцIихъ галай фондунин регьбер Нариман Фаталиева разисузвилелди лагьай келимайри мажбурна. «Гъилевай йисуз кIелдайбурув агакьай «Ахцегь район. Тарихдин девирар» (автор — Д.Ш. Шерифалиев) ктабда ахцегьвийрин машгъулатрикай рахадайла, кхьенва хьи, «…Танцуется чаще всего так называемый карс (къарс). Карс — это общеупотребительная между горцами и в Закавказье лезгинка. Она танцуется с разными вариациями. Если танцуется шибко, то носит название табасарани; если танцуется медленно, то называется перизадою… » (Беккер об Ахтах, ст., стр 105), — лагьана ада.

Россиядин машгьур ботаник ва энтомолог А.К. Беккер 1872-йисуз Кьиблепатан Дагъустанда илимдин экспедицияда аваз вичиз Ахцегьа акур ва ван хьайи крарикай раханва. Чи халкьдин яшайиш, меденият, ацукьун-къарагъун гьеле 153 йис вилик паталай атанвай алимдин вилерай къалурун патал (гаф атай чкадал лугьун, алимдин макъала гьакъикъи итижлу делилралди тафаватлу я) райондин тарихдин ктабдик кутунвай макъалада чун Беккеран фикирдихъ галаз таниш жезва.

Муькуь патахъай Александр Беккера­, вич искусстводин рекьяй пешекар туш­тIа­ни­, «Къарс» (и тIвар виликрай эрменийрин­ уьл­кведин меркез, гила Туьркияда рагъ­экъечI­дай патан къадим шегьердин ва «Къарс-чай» вацIун тIварцIелай атанва) — им Кавказдин дагъви халкьарин арада машгьур «Лезгинка» кьуьлуьнин са жуьре тирди къалурзава.

Эхь, кьуьлуьнин ва мани-макьамдин искусстводи хьиз, халкьар садзавай хъсан маса жуьре алат авач. Гьеле къадим Кавказдин Албания уьлкведин девирдилай лезги чIалан дестедин чIехи тайифа-стха халкь яз табасаранвийри, лап хуш тирвиляй я жеди, «Лезгинкадиз» «Табасарани» лугьунни­ айиб туш. Гьа и делил себеб яз гьатта лезгийрихъ галаз ерли алакъа авачир халкьарини кваз «Лезгинка» кьуьл чпинди яз кьазва.

Вичин яратмишунрин уьмуьрда миллибурулай гъейри, дуьньядин халкьарин гьатта гегьеншдиз машгьур тушир кьуьлерни чидай ва пара устадвилелди абур тамамардай бажарагълу кьуьлчи-алим Магьмуд Эсенбаева лагьана хьи, «Лезгинкадилай» гуьзел, вичяй инсандин къилих-хесет ва алакъайрин зерифвал ачух жезваз, жуьтдаказ тамамарзавай маса кьуьл заз чидач». Гьелбетда, ихьтин кьуьлуьнал вири кьару жеда.

Къейд ийин, Россиядин бажарагълу линг­­вист-кавказовед, Дагъустандин чIала­рин­ рекьяй пешекар алим Михаил Алексе­еван (1949-2014) ахтармишунрай, табаса­ран­рин ва лезгийрин литературадин чIала­рилай табасаран чIалан диалектарни ну­гъа­тар гзаф тафаватлу я, чара я. Лезги ва табаса­ран чIалар кьван чеб чпиз мукьва чIалар Кавказда мад авач. Виликрай им са чIал тир. 1932-йисалди «табасаран», «табасаранвияр» халкьдин ваъ, чка тайинарзавай тIвар тирди аннамишна кIанда.

Гьеле Кавказдин халкьаринбур квачиз анжах «Лезги лезгинкаяр» са жерге (Айиштар, Кавха, Авар кавха, Хинер кавха, Яхулар, Рутулар, Хуьруьгрин макьам, Кавуднар, ЧIых, Хар, Хъарс) аватIани, тIебии я, дагъвийрин и надир кьуьл арадал атуник маса халкьарин пайни ква. Асиррин къене и туьнт кьуьлуьнин тегьер, къайда, везин Кавказдин стха халкьарин хизанда «битмиш жез», къе чаз аквазвай кIалубдиз атанва. Бес вучиз адал «Лезгинка» тIвар акьалтнава?

Якъин, им дуьшуьшдин кар туш. Шак авач, «Лезгинка» лап бинедилай лезги халкьдин кьетIен кьуьл я. Анжах маса халкьари, бегенмиш яз, ам кьабулна ва чпин тегьерда тамамариз хьана. Инсандивай вичивай вич чIа­рарилай кьуна хкажиз тежервал, кIан хьуналдини, гьелбетда, и кьуьлуьниз чавай чи халкьдин тIвар гуз жедачир. Я ганайтIани, ам амай вирибуру кьабулдачир. Авай малуматрай, и тIвар бинедилай гуржий­ри гана ва ХVII-ХVIII асирра Кавказда, Тифлисда пайда хьайи урусрини кьабулна, машгьурна. Вучиз гуржийри лагьайтIа, Кавказдин маса халкьарилай тафаватлу яз, абурузни фадлай «ЛекIури» (дуьм-дуьз манада «Лезги кьуьл»), вични лезги халкьдин­ куьгьне кьуьлерин авазрин репертуардиз хас туьнт кьуьл ава. Халкьдин лап къадим алатар тир зуьрнедалдини далдамдалди тамамарзавай везинлу, зарб макьамдин, инсандин руьгь-гьевес­ хкаждай хьтин кьуьл. Макьамарни, гьерека­тарни, чеб чпиз лап ухшамиш тирвиляй, «Ле­кIури» кьуьлуьнин бинеда гьат­навайди «Лезги кьуьлуьнин» са жуьре я лугьуз жеда. Вичел инсанрин арада раиж тир тайин тIвар алайвиляй, гуржийриз адаз цIийи тIвар хгунин лазимвал акунач. Инал талгьана жедач, гуржийри «лекI» (лекь) а ма­­къамда са лезгияр ваъ, вири дагъустанвияр фикирдаваз ишлемишзавай тIвар тир. Гуьгъуьнлай, иллаки урус чIалан таъсирдик кваз, Дагъустандин, гьатта Кавказдин халкьарин везинлу, зарб вири кьуьлерал умуми манадин «Лезгинка» тIвар акьалтна.

Халкьдин къилих-хесет кьуьлерай, руьгь музыкадай, яни мани-макьамдай чир жеда. Мани-макьамни кьуьл — им неинки инсандин­ руьгьдин гьал къалурунин искусстводин тегьер, гьакI халкьдин тарих суьретламишунин, тарихдиз вил вегьинин ва халкьдин уьмуьр­динни яратмишунин энциклопедиядин кьетIен жуьре я. И фикирдин керчеквал бязи халкьарин эпосрин мисалрайни аквазва. Мани-макьамдизни кьуьлериз талукь яз лезги халкьдин къагьриманвилин «Шарвили» эпосдин материалдиз вил вегьин.

Вичиз бедендинни руьгьдин зурба алакьунар авай Шарвили пагьливан кьуьлуьниз, сифте нубатда, спортдинни медениятдин кьетIен акъажунризни зирингвал артухардай алатдиз хьиз килигзава. Гьавиляй­ адан кьегьалвал, дирибашвал, женгерилай­ гъейри, гьакI кьуьлерани малум я. Акьал­тIай дикъетлувилелди, туьнтвилелди­, лугьурвал, уьмуьрдинни кьиникьин сергьятдал­ алаз тамамарзавайвиляй, адан кьуь­лерай чаз пагьливандин мумкинвилерин­ алама­тар аквазва. Шарвилиди гьатта женгни кьуьлдай къайдада чIугвазва. Вичел ахъай­завай хьелер ада гъилерив кьазва. Ва­цIа­рилайни кIамарилай, кьве мертебадин кьакьан кIвалерин къаварилайни айванрилай­ хкадар жез, кьуьлзава ада, тамашачияр алазни, алачизни, вучиз лагьайтIа, кьуьлуь­нин устадвал къалурунилай гъейри, им адаз уьмуьр кечирмишунин, бедендин къуват харжунин адетдин са жуьре я.

Искусствоведри гьисабзавайвал, кьуьлер — ибур инсандин яшайишдин зегьметдин, гъуьрч авунин, женг чIугунин, маса гьерекатрин тешпигь ва я, тIебиатдин гьаларинни гьайванрин къилихрилайни амалрилай чешне къачуна, яратмишзавай кьетIен жуьредин эсерар я. Куьгьне кьуьлери халкьарин гьакъикъи уьмуьр, къамат, адетар, тIебиатдиз тешпигьвал суьретламишзава. Чи улу-бубайри чпин яшайиш кьиле тухунин жуьрейрикай сад гъуьрчехъанвал тирди аннамишайтIа, чун «Лезгинка» кьуьлуьнин манадин гъавурда гьатзава. «Лезги» гаф вич «лекь» гафунилай арадал атанвайвиляй адаз «лекьрен кьуьлни» лугьузва. Дишегьлиди гуьзел дурна лишанламишзава ва кьуьлуьнин айгьамдин манада «лекьре» «дурнадал» гъуьрч ийизва.

И кьуьлуьник цIийиз экечIзавай кас такабурлудаказ акъваззавай тегьердиз килиг садра. Шаксуз, им къадим гъуьрчехъанрин кьуьл тирди гьатта пешекар тушир касдини кьатIуда. Чапла гъил, гъуд кьуна­, къуьн авайвал къвалахъди акъажзава. Кьилни са патахъ элкъуьрна, гъуд авайвал­ дикъет­лудаказ яргъаз килигзава. ЭрчIи гъил, гъуд ченедин кIаник жедайвал, кьуьнтез янава. Адет яз, «Лезгинкадин» сифте паюна кьуьлзавайда, кIвачин тупIарал акъвазна, гьевеслудаказ ва гьа са вахтунда мукъаятдаказ вилик-кьулухъ куьлуь камар къачузва. Гуя амукьзавайди анжах адан гъилера чIемерукни хьел хьун я — чи вилик гьакъикъи гъуьрчехъан ква. Гъуьрч кхунар тавун патал ада кIвачин тупIарал целай физвай хьтин цIалцIам юзун давамарзава. Дикъет гун, «Лезгинка» кьуьлуьна дишегьли гуя итимдин (гъуьрчехъандин) лишандик ква) ва ам итимдин (гъуьрчехъандин) хурукай хкечIиз алахъзава. Итижлу я, кьуьлуьна дишегьлиди вичин гъилерни итимди хьиз ваъ, кьве патахъ ахъайна кьазва. Адан къешенг, суьгьуьрдин хьтин юмшагъ къекъуьнар цава лув гузвай къушаринбуруз ва я такабурлу миргининбуруз ухшар я.

«Лезгинкадин» 2-пай Кавказдин дагъви вири халкьариз хас зиринг кьуьл я. Чна фикирзавайвал, адан мана-метлеб гъуьрч ягъу­нин азгарвал я. Гъуьрч гъиле гьатунал рази касди дамахдивди вичин шадвал, къуччагъвал зарб кьуьл авуналди малумарзава ва кьуьлуьнин гьерекатра и кар гьикI кьиле фенатIа, лишанралдини уюнралди жемятдиз къалурзава.

Амма чна и кьуьлуьниз мумкин тир маса баян хьунни инкарзавач. Куьгьне заманадин инсанар, малум тирвал, чеб чпихъ галаз­ са артух алакъаяр авачиз ва гьар жуьре­ себебрикди пара дуьшуьшра душманвилин гьалара яшамиш жезвай. Гьави­ляй гъуьр­чехъан­ни, вич масадан­ гъуьрч-къурбанд хьунин къурхулувални авайвиляй, гьамиша­ яракь гваз къекъуьниз­ мажбур тир. ИкI, чпи чпел «гъуьрч авун» мумкин тир хаталу шартIара кIанз-такIанз инсанрин руьгь, дирибашвал, жуьрэтлувал артух жезва, гапур, патрумдаш гваз къекъуьн дагъви халкьарин парталрин чарасуз лишандиз элкъвезва. «Лезгинка» кьуьл акъажунрин тегьерда кьве касди тамамарунин адетни гьанай атанва жеди. Сада-садалай артух яз руьгьдинни бедендин алакьунар, яракьарни къалханар квай гьатта женгинин бягьсериз ухшар уюнар къалуриз алахъзава.

Чи халкьдин «Лезгинка» кьуьлуьнин дувулар гьакъикъатдани тарихдин деринра ава. Адакай малуматар чаз «Шарвили» эпосдин кьисайрайни, 1840-йисара Ахцегьа Николаян къеледин гарнизондин аскеррин чарарайни, 1851-йисуз Тифлисда лезгийрин кьуьлерайни (гьа макъамдин шики­лар ава) малум я. Амма вири дуьньядин кIа­нивал, машгьурвал «Лезгинкади» гуьгъуьн­лай къазанмишна. ИкI, 1935-йисуз Лондонда кьиле фейи вири дуьньядин халкьарин кьуьлерин фестивалда Тифлисдин Гьукуматдин операдинни балетдин Захария Пиашвилидин тIварунихъ галай хореографиядин ансамблдин дестеди вичин «Лезгинкадал» вири зал гьейранарнай (кIвачел акъвазна яргъалди капар яна).

ХХ асирдин 1937-1954-йисара СССР-дин халкьдин артист, бажарагълу балетмейстер, профессор Игорь Моисееван ученик тир зурба солист ва тешкилатчи Танхо Израилован регьбервилик кваз Дагъустанда гьукуматдинди тир «Лезгинка» кьуьлерин ансамбль арадиз атана. (Дагъустан Респуб­ликадин руководстводин вилик и ансамбл­дал «Лезгинка» тIвар хьун герек тирвилин фикир хуьз алакьай Танхо Израиловаз баркалла!) Танхо Селимович Израило­валай (1917-1981) кьулухъ, 1982-йисуз­, адан рехъ балетдин артист тир зурба кьуьлердайди­, РФ-дин халкьдин артист Иосиф Матаева лайихлудаказ давамарна. 1991-йисалай Да­гъустандин государстводин академичес­кий кьуьлерин лайихлу «Лезгинка» ансамблдин художественный руководитель, РФ-дин искусствойрин лайихлу деятель Жамбулат Мусаевич Мегьамедов я.

Къе «Лезгинка» ансамбль себеб яз дуьньяда парабуруз Кавказда лезги халкь авайдакай хабар хьунал чна дамахзава. Гьа са вахтунда, лезгияр яз, чавай, чи кьуьл акваз-акваз къакъатзава. Кьилин себеб: гьа­йиф хьи, чавай чи кьуьл хъийиз жезмач. Авар, дарги, къумукь, чечен ва маса халкьарин­ тIва­рар алай кьуьлерни пайда хьанва­.  «Лезгинка» ансамблдин коллективдикни чи халкьдин векилрикай сад-кьве кас куматIа, хъсан я.

Чи баркаллу бубайрин кьуьлерин искусство икI зайифарун гьич кьабулиз тежер кар я, гележегдин несилри чаз ам багъишдач. Гьавиляй и нукьсан, энгел тавуна, туькIуьр хъийидай вахт алукьнава. Кьуьлерин искусстводал чи аялар гъвечIи чIавалай кьуьлериз чирдай махсус мектебриз ракъурна желбун герек я. Вучиз лагьайтIа, халис «Лезгинкадин» бязи уюнрин истемишунар гьатта спортдин хаталу жуьреяр кьван четин я ва кьуьлзавайдални тайин тир зегьмет акьалтзава. Иниз килигна, хъсан кьуьлердайбурни, пагьливанар хьиз, агъзурдакай са кас хкатзава.

Субут хьанвай гьакъикъат я: эгер са уьл­кведин ва я са халкьдин арада спортдин са жуьре машгьур ятIа, гьа халкьдин векилрикай спортдин гьа жуьредай зурба спортсменарни хкатда. ИкI, Дагъустандин саки гьар са хуьре, шегьерда спортшколайра аялар гъвечIи чIавалай азаддаказ кьуршахар кьунал гьевеслу тирвиляй, ина спортдин и жуьредай виниз тир агалкьунарни арадал атанва. Якъин, и тежриба чаз чи халкьдин «Лезгинка» кьуьл хуьнин кардани хъсан чешне я.

Дашдемир Шерифалиев