(Эхир. Эвел — 17-нумрада)
Заз Азербайжанда Седакъет Керимовади, Камран Къурбаналиева ва чи маса стхайрини вахари кIвалахзавай къайда хуш я. Абурун кьадар гзаф туш. Са акьван къулай тушир шартIара абуру къунши республикада лезгивал патал зегьмет чIугвазва. Абурун гуьгъуьниз вуч хьайитIани лугьуз жеда. Амма Азербайжан, Урусат хьиз, чи чил я. Ша чун гьуьрметдивди эгечIин. Эгер руьгь кутаз, куьмек гуз жезвачтIа, абуруз манийвилер кьванни гун тийин.
Самур вацIун а пата авай стхайри и пата авайбурун ва и пата авайбуру а пата авайбурун салаз къванер вегьиналди хийир авай са затIни арадал къвезвач. Акси яз, чна чун барбатIзава, сада садаз тIарзава.
Сада садак тахсирар кутунал, манийвилер гунал эхир эцигна кIанда. Яратмишдай вахт алукьнава. Чи кьегьал стхайрини вахари яратмишзавайвал, виликдай лезгийри арадал гъайи крар давамарзавайвал. И жигьетдай Азербайжанда яратмишзавани, тахьайтIа, Урусатда, Туьркияда — важиблу туш.
Лезгияр уях хьун герек я. Масадан гъилевай яракьдиз элкъвена кIандач. Гъиле кьазвай гьар са кIвалах чIехи стхайрихъ, агъсакъалрихъ, яшлубурухъ галаз меслят авуртIа, хъсан я. “Садахъ галазни меслят ийиз жезвачтIа, къванцел алукь” — лугьузва халкьдин мисалда.
Дидедин некIедихъ галаз агакьзавай руьгьдин ивирар несилрилай несилралди чи гъиляй акъатзава. Руьгьдин ивирри чи баркаллу ва такабурлу халкь мягькемарзавайди рикIелай алудна виже къведач.
Са гафуналди, чаз руьгьдинни ахлакьдин бине герек я, ам галачиз чун, халкь хьиз, терг жеда. Чаз чи тарих чир хьун лазим я, амма тарих тайин тир сиясатдин къуватрин хийирдиз ишлемишна кIандач. Виридахъ галаз лайихлудаказ тухун. Эгер чакай чпин са гьихьтин ятIани итижар патал хийир къачуз кIанзавайбур гьалтайтIа, ахьтин дуьшуьшра чирвилерикай, камалдикай даях кьуртIа хъсан я.
Заз Мугьаммад пайгъамбардин тежриба (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) итижлу я. Зун мукьвал-мукьвал диндин тежрибадихъ ва Къуръандихъ элкъвезва. Чун са гьакъикъатдин гъавурда акьун лазим я, ада чаз чун авай алемдин къурулуш ачухарда. Аллагьди инсанар халкьна ва абуруз къайдайрин кIватIал гана. Къуръанди чаз юкьван рехъ къалурзава. ЭрчIи, чапла ваъ, ада чун сиясатдин жуьреба-жуьре партийриз, тешкилатриз, кIеретIриз тухузвач.
Лезгивал ва лезгийрин рехъ и ивиррин хазинадилай (Мугьаммадан (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) чирвилер) гатIунзава. А ивирар чи медениятдин дестекриз акси туш. Генани керчекдиз лагьайтIа, а ивирар чаз чи баркаллу бубайрин, машгьур тIварарин къаматрайни аквазва.
Аллагьди жуьреба-жуьре халкьар халкьнава, динди чаз милливал хуьз куьмекзава. Зун лезгийрин рекьикай рахадайла, зи кьатIунра диндин рехъ авач. Зун Исламди вилик физ куьмек гузвай лезгийрин рекьикай рахазва.
Лезгияр Ислам пайда жедалди авай ва мусурманрин дин чи халкьди гуьгьуьллудаказ кьабулна. Маса къайда хьунни мумкин тушир. Герекзавайди чун диндин гъавурда дуьз акьун я.
Са кьве гаф Кавказдин Албаниядикай лугьун. Чна вирида дамахзавай ихьтин гьукумат хьана са девирда. Авайвал лагьайтIа, чаз адакай са акьван пара чизвач. Пачагьди вичин регьберарни галаз жуьреба-жуьре вилаятар садзавай, агудзавай. Гьукуматда вичин шегьерар, пулдин уьлчмеяр, кьушунар, дин (сифте зороастризм, гуьгъуьнлай хашпарайрин) авай. Албанрин хашпарайрин диндиз кьадардилай пара фикир гузвай лезгиярни ава. Абуру хашпара дин Исламдин къаршида эцигзава. “Чун хашпараяр тир, арабрини Исламди чи бинеяр, меденият тергна” лугьудайбурни ава. Ихьтин ихтилатар иллаки социальный сетра гзаф ийизва. Им тарих я. Эгер арабрин тIварцIихъай са ни ятIани чи къадим гьукуматдин ивирриз зиян ганатIа, Исламдик тахсир кутуна виже къведач. Ихьтин суални арадал къвезва: вучиз арабар атайла Пальмира (Сирия) тергнач, вучиз Ислам пайда жедалди аваз хьайи архитектурадин маса имаратар барбатIнач? Виридакай хкатна вучиз лезгийрин-албанрин медениятдиз зарар гана?
Зи фикирдалди, чун чи милли медениятдин девлет хуьз алахъна кIанда. Албанрин тарихдиз, медениятдиз талукь музеяр тешкилайтIа жеда. Исятда чун маса девирда яшамиш жезва. Исламдикай чи халкь патал зарар авач, герекзавайди чун мусурманрин диндин гъавурда акьун я.
Лезгийри тарихдин вад дестек чирна кIанда, гьам лезгийрин рехъ я. А дестекарни Ярагъ Мегьамед, Алкьвадар Гьасан эфенди, Гьажи Давуд, Етим Эмин ва СтIал Сулейман я. Гьар садавай чаз герек къилихар, ерияр, терефар къачун. Женгчи, руьгьдин регьбер, арифдар, ашукь хьанвай шаир ва яшайишдин гьахълувилин шаир.
Бязи вахтара чаз итимвал, викIегьвал бес жезвач. И къуватри чаз авайвал лугьуз, таб-гьиллединни мичIивилин рекьикай къерех жез, рекьелай алатнавай чи гадаярни рушар, итимарни папар жавабдин вилик акъвазариз куьмекдай. Чи йикъара медиадихъ еке къуват ава. Сетда чна камаллувилелди кIвалахун герек я, кискис гузвайбуруз яб тагуз, герек авачир гьуьжетрик кьил кутан тийиз. “Кнопкайрин къагьриманрин” вахт акьалтI хьана кIанда.
Бязи дуьшуьшра чаз Ярагъ Мегьамедан дугъривал, гьахълувал, михьивал бес жезвач, жуваз ва масабуруз табзава. Алкьвадар Гьасан эфендидихъ хьайи хьтин чирвал ва алакьунар, Етим Эминан хьтин вафалувал, Гьажи Давудан жуьрэтлувал бес жезвач. Чун гьа и дестекриз мукьва хьуни бегьер гъида. Сада садак тахсирар кутун, критика авун бес я! Гьа са вахтунда мукьва жезвай бедбахтвилерин вилик пад кьун герек я. Чна вахтуни асирда са сеферда гузвай мумкинвал гъиляй ахъайна кIандач. Ви уьмуьрдин, ви несилдин, ви агалкьунрин, ви халкьдин мумкинвал!
Ханжан Къурбанов, политолог
