Драма вуч я? Литературадин (чIалан яратмишунрин) са хел яз, и жуьредин эсерри чи уьмуьрда кьетIен чка кьазва. Литературадин терминрин словарда «драма» эсеррин игитрин рахунрикай ибарат, вичихъ са тайин сюжет (гьерекатар кьиле фин) авай эсер тирди къейднава. Драматургия, драмадин эсерар ахтармишзавай илим хьунихъ галаз сад хьиз, санлай драмадин вири эсерризни (яратмишунризни)  лугьузва.

Чахъ, лезгийрихъни, жуван милли театр ва милли драматургияни ава. И кардал чна дамахни ийизва, гьейранвални.

Театр авачирдаз вири патарихъай чранвай, руьгьдиз къуватлу ва вичин кьилдинвал авай халкь, миллет бажагьат лугьуз жеда.

Мад са кар ава: драматургия литературадин жуьрейрикай халкьдиз виридалайни артух мукьва ва хушни я. Хуш ятIа, гьамиша, багьа мугьман хьиз, вилив хуьзвайдини я.

Истемишунарни адавай гзаф ийизва. Гьар акатай шей, драмадин эсер я лагьана, майдандиз акъудуналди (газетда, журналда, ктабда чап авуна ва я сегьнеда эцигна), халкьди абур сад хьиз кьабул­ни ийидач. Месела, чаз чида хьи, чи халкьдихъ гьеле Советрин девирдилайни вилик сегьнедал эцигай «Периханум» хьтин драма ава. Заз ам садрани куьгьне тежедайди хьиз я. Гьакьван ам халкьдин руьгьдиз мукьва я, устадвилелди кхьенва ва гьакI сегьнедилайни къалурзава.

Саки гьа и тегьерда чи сегьнедал алатай асирдин 70-йисара атай “Фундугъбег” къемедадикайни (хъуьруьн, зарафат, айгьам квай) лугьузва, гьикьван килигай­тIани, адаз мад сеферда килиг хъувунихъ вил галаз жеда. Инсанрин рикIелай адан игитар (сегьнеда къугъвай артистар) садрани алатдач.

Ахьтин эсерар кхьей драматургарни чи милли литературада классикар яз гьатнава: Идрис Шамхалов (“Периханум” драмадин автор), Шагь-Эмир Мурадов ва Абдул Ражабов (“Фундугъбег” къемедадин авторар).

Аквазвайвал, лезги драматургиядихъ хъсан бинеяр, тарих, чешнеяр, къуватар, кьатIунрин ва сегьнеламишунин къурулуш авачиз туш. За кьатIузвайвал, критикадани (драматургиядикай) къейднавайвал (Э.Наврузбегов, Г.Султанова, А.Айгу­мов, А.Мирзебегов, А.Къардаш ва масабур), лезги милли драматургия вич арадал атай 1906-йисалай (сифте яз сегьнедал лезги театр эцигай йис. И.Шамхалован “Буржали” тамашадиз килигнай)  инихъ фенвай рехъ, чи къунши халкьарин тежрибадив гекъигайла, усалди, зайифди туш.

Ам асирдилай артух рехъ фенва, гьакьван тIвалар хъутIаларни  алуднава. Ина лап бегьерлу йисарни, гьакьван зегьметар, зиллетар ацалтай имтигьанринбурни хьанва.

Месела, Советрин девирдал къведалди чи драматургия асул гьисабдай гьевескарринди, пешекарвал са артух арадал татанвай къекъуьнринди яз амай. Драмадин эсерарни тIимил тир.

Советрин девирда, иллаки милли кIе­лун-кхьин, газетарни ктабар, милли цIийи культура арадал атунихъ галаз сад хьиз, цIийи театрни, драматургияни арадал атана. Уьмуьр вилик гьикI фенатIа, гьакI театрдини, драматургиядини аквадай хьтин камар къачуна. 1935-йис чи милли пешекарвилин театр арадал атайди яз гьисабзава. И чIавуз чи драматургияда Идрис Шамхаловахъ галаз санал Гьажибег Гьажибегов, Насир Эюбов, Зияудин Эфендиев хьтин маса авторрини кIвалахзавай.

Сегьнедал а йисара чи цIийи гьакъи-къат,  Дагъларин  уьлкведа  социализмдин мукар арадал атунин женг къалурзавай. “Большевик Агьмед” (Г.Кисриеван), ­“Селимни Зуьгьре” (Н.Эюбован), “Колхоз” ва “Адетрин къармахра” (Гь.Гьажибегован), маса тамашаяр гьа жергедай я.

Инал кIелзавайди са кардин гъавурда акьун лазим я: сегьнедал эциг тавур, яни инсанрихъ галаз гьерекатда ва рахунра гьат тавур драмадин эсердикай чан алайди жезвайди туш. Сегьнедилай тамашачийрин рикIериз таъсириз, вичел руьгьдай желб ийиз, гьейранариз ва я  хъуьруьриз тахьай драмадин эсерди яргъалди давамдач. Ам гьа са сефердинди жеда… Амма халкьдиз винидихъ тIварар кьунвай “Периханум”,  “Фундугъбег” хьтин тамашаяр кIанзава.

Инал заз драматург ва театрдин критик, Лезгийрин госмуздрамтеатрдин  кьилин режиссер хьайи Эседуллагь Наврузбегова вичин са макъалада (“Самур” журналдин 2004-йисан 4-5-нумраяр) лагьанвай гафар рикIел хкиз кIанзава: “Драматургия литературадин жуьрейрикай заланбурукай сад я. Ада уьмуьр­дин вакъиайрив кьетIендиз эгечIун истемишзава. Сад лагьайди, тематикадал гьалтайла, ам важиблуди хьун чарасуз я. Кьвед лагьайди, адахъ акъатна аквадай гьерекатар хьун, абурни бейхабардиз дегиш хьун лазим я. Гьерекатда хьун — им сегьнеди пьесадивай ийизвай сифте истемишун я”. (ТIвар кьунвай журналдин 83-чин).

Гьерекатда хьун — гафарин гъавурда гьикI акьун лазим я?

Им сегьнедал артистрин кат-калтугунни кьуьруькар акъудун яз гьисабна кIан­дач. Къемедайра драмайра гьахьтин сегьнеярни тIимил жезвайди туш.Гьерекат, сифте нубатда, тамашачийрин рикIера, бейнида, руьгьда, гьиссера кьиле фин лазим я. Сегьнени зал са нефесдал, са кьатIунрал, са юзунрал атайла, тамаша ва ам сегьнедал гъайибур чпин асул метлебдив агакьун я.

Сегьнедал шехьиз, залда хъуьрейтIа, ва я зал шехьиз, сегьне хъуьрейтIа, им тамаша хьанач лагьай чIал я.

Ихьтин садвал арадал атун, зи фикирдалди, гьам пьесадин дережадилай, уьмуьрдиз, гьакъикъатдиз адан хасвилелай, яни драматургдин устадвилелай, гьамни а эсер сегьнедал гъанвай актеррин, режиссеррин, художникрин, музыкантрин устадвилелай аслу жезвайдал шак алач.

Месела, вири актерар я Сайдумовар, я Ра­гьимоваяр, Къухмазовар жедайди туш. Амма устадвилихъ вирида ялна кIанзава.

Лезгийрин милли драматургия вахтунихъ, тарихдихъ, чи халкьдин вилик акъвазнавай важиблу месэлайрихъ галаз санал виликди фейидал шак алач.

Ватандин ЧIехи дяведин йисара, вири хилер хьиз, театрни, драматургияни зайиф­ хьана. Къуватар дяведи къакъудна.

Амма алатай асирдин 50-йисарилай га­тIунна, чи драматургияди къачур камар кье­тIенбур я. Москвада 1960-йисуз кьиле фейи Дагъустандин литературадинни искусстводин декадади санлай чи  вири искусство виликди финиз аквадай хьтин къуватар артухарна. А чIавуз Москвадин Кремлдин залда “Ашукь Саид” тамаша къалурун ва адаз критикри гайи еке къимет себеб яз, майдандиз драматургрин еке десте экъечIна. Тамашачийриз Назир Агьмедован “Цуькверин сувар”, Къияс Межидован “Урусатдин цуьк”, Шагь-Эмир Мурадованни Абдул Ражабован «Фундугъбег», Зияудин Эфендиева Б.Айдаевахъ галаз санал кхьей “Къазимегьамед”, Якьуб Яралиеван “Хендедадин мехъер”, Абдулбари Магьмудован “Къалабулух квай гатфар”, Ибрагьим Гьуьсейнован “Етим Эмин” ва маса пьесайрин тIварар чир хьана. И тамашайрин метлеб гилани агъуз аватнавач.

Гуьгъуьнин йисара тамашачийрив Ибрагьим Гьуьсейнован “Саяд”, “Яру пайдах”, Асеф Мегьманан “Зи Седеф”, “Шуршурали”, Багъиш Багъишеван  “Дагълари эверзава” пьесаяр, Эседуллагь Наврузбегован “Шарвили”, “Гьажи Давуд”, “Ярагъ Мегьамед” (жуьреба-жуьре авторрин эсеррин бинедаллаз кхьенвай) хьтин тарихдин драмаяр, Селимбег Рамазанован “КьепIир Айисат” Арбен Къардашан “Фана багъдин гьуьруьяр” (Етим Эминан эхиримжи йикъарикай), Абдуселим Исмаилован “Чигали”, “КIвал хъиткьинна”, “Зиярат”, “Дустагъда мехъер”, Казим Казимован “Дидедин намус”, Ислам Мегьамедован “Дилихана”, “Рекетирар”, Фейруз Беделован “Филиал”, “Сергьят” ва маса эсерар агакьна.

ТIварарайни аквазвайвал, им чи драматургияда жуьреба-жуьре  темайрин, жанрайрин (къемеда, фантасмагория, драма, трагедия ва икI мад) хейлин цIийи эсерар арадал атана лагьай чIал я. Куьрелди, къенин аямдин чи милли драматургиядихъ дерин дувулар, къуватлу тан, хилер-путар ава…

Бес чун куь дарихарзава? “Перестройка” лугьудайда гзаф крарилай, къадагъайрилай сергьятар алуднатIани, XXI асирдин эвел кьилера, уьмуьрдин вири хилера хьиз, драматургиядани, иллаки милли театрда кризисдин, яни акьалтIай къуватсузвилин, виликди физ, цIийи эсерар сегьнедал гъиз тахьунин, авторар чеб руьгьдай аватунин гьалар арадал атана. Абурукай чи газетдин 5-нумрада театрдин директор Динара Эминовади ва кьилин режиссер Мирзебег Мирзебегова  хъсандиз суьгьбетнава. Чна тикрарзавач.

Ни  кIвалахзава алай аямда чи драматургияда? Вуч кхьенва? Вуч кхьин  фикирдик­ ква? Умудар, мумкинвилер гьихьтинбур я?

Чахъ драмадин эсерар кхьизвай авторар гилани ава. Асул гьисабдай, абур фадлай машгьур, чпихъ и рекьяй тежриба хьанвай, яни сегьнедин “аламатар”, чи тамашачидиз вуч хуш ятIа чидай авторар я. Абдуселим Исмаилов, Арбен Къардаш, Сажидин, Желил Мурадалиев, Ислам Мегьамедов, Фейруз Беделов, Нариман Ибрагьимов ва икI мадни. ЦIийи эсерарни арадал гъанва. “Мамнунан чирагъ” (А.Исмаилов), “Ахцегь Мирзе Алидин геж муьгьуьббат” (А.Къардаш), “Агъа СтIалдилай тир Гомер” (Сажидин). Чна театрдин ва “Самур” журналдин кьиле  авайбурувай абурун папкайра вуч аватIа хабар кьуна. Майдандиз гъиз жедай затIар хейлин авайди къейдна абуру. Инал тIварар кьунвай эсеррихъ галаз санал, театр­дин кьилин режиссер Мирзебег Мирзебегова чаз лагьайвал, гъилевайди Етим Эминан юбилейдин йис хьуниз килигна, театрдин коллективни чIехи шаирдин руьгьдин къамат сегьнедал гъунин къайгъуйрик ква.

Дагъустандин халкьдин писатель, драматург Абдуселим Исмаилова вичин “Гьим — пайгъамбар, гьим — малаик”  поэмадин бинедаллаз “Мамрачрин багъда” пьесадал кIва­лахзава, Эминан цIийи къамат сегьнедал гъида.

Дагъустандин халкьдин шаир Ханбиче Хаметовадини театрдиз вичин эсеррин бинедаллаз кхьенвай  драмадин эсерар “Кьурагь Айисат”, “Къванцин гадаяр” теклифнава…

Куьрелди, лезги драматургиядал машгъулбур авачиз туш. Ризван Ризванова, Азиз Мирзебегова, Фейруз Беделова и рекье кIвалахзава.

Амма, литературадин амай хилера хьиз, жегьил авторар (яшар 40-далай алат тавунвайбур) драматургиядани авач. Им къурху кутадай гьал я.

ЦIийи тамашаяр кхьинин, сегьнедал эцигунин  игьтияж лагьайтIа, винидихъни къейднавайвал, екеди я. Девирди яратмишдай кса­ривай уьлкведа ва дуьньяда, инсанрин къанажагъда ва яшайишда кьиле физвай крариз, виликрай хиялдизни гъиз тахьай хьтин еке дегишвилериз къимет гун, миллетдин руьгь, рикI, чин, тарих ва къвезмай йикъар хуьз жедай гьиссер кутадай жанлу эсерар майдандиз гъун истемишзава. Винидихъ тIва­рар кьунвай саки вири эсерар (Етим Эминакай, Ярагъ Мегьамедакай, Ахцегь Мирзе Алидикай, Алкьвадар Гьасанакай, Кьурагь Айисатакай ва икI мадни) тарихдинбур я. Амма авай шартIари вири эзмишзава. Пулди, девлетди, кIвалерини багьа затIари инсандивай амай  ивирар (намуслувал, мергьяматлувал, муьгьуьббатлувал, вафалувал, садвал, ватандин ва инсандин, несилрин къайгъу чIугунин ва икI мадни) къакъуднава. Ихьтин ивиррин чкадал акьалтIай чалкечирвал, руьгьни беден пулдихъ маса гун, марифат чукIун, къайгъусузвал ва руьгьсузвал, инсафсузвал ва террор, наркомания ва ичкибазвал, пехилвални душманвал хьтин чIулав “аламатар” артух жезва. Несилар тарихдивай, гьакъикъи культурадивай, хъсан адетривай, чIалавай, чиливай, кIваливай, кIва­лахдивай, амай шартIаривай саки къа­къуд­нава. Садаз вири гьалаларзава, масадавай хизан кутаз, хуьз жезвач. Ибур вири сегьнедал гъун герек месэлаяр тушни?!

Амма яратмишдай кас вич обществодивай къерехда тунва. Милли театрдивай вич, вичин дарамат хуьз жезвач. ЦIийи авторар гьикI желбда? Сандухар ацIай хъсан шейэр кхьейтIани,  пул авачиз, абур майдандиз акъудиз жедач. Амма за искусство, иллаки театр рекьида лагьана фикирзавач. Уьмуьр вич театр я. Инсанар чпин дугъри рекьивай къа­къу­диз алахъай­ вахтар гзаф хьайиди я. Амма литература, искусство, чIал давам хьана! Хвена халкь­ди! Несилри! Гилани гьакI я. Драматургияни, шииратни, гьикаятни, публицистикани, сегьнедин искусствони, амай хилерни зайифвилерай  экъечIда… Лугьудайвал, яд хьайи вирериз яд хкведа… И кардихъ зун инанмиш я.

* * *

Аялар патал драмадин эсерар яратмишун чи къенин аямдин авторрин вилик акъвазнавай  кьетIен месэлайрикай сад я. ГьикI хьи, сегьнедин эсерри хьиз, аялрин бейнидиз, чирвилериз, марифатдиз, ахлакьдиз маса са жуьрединни искусстводин такьатри таъсирдач. Сегьнедилай гьерекатар аквазва, абурун иштиракчияр рахазва. Аяларни гьа сегьнейрин иштиракчийриз элкъвезва. Махунал “чан” къвезва!

Чи драматургияда аялар патал кхьенвай хъсан чешнеяр авачизни туш. “Аци-Баци” (И.Гьуьсейнован), “Чигали” (А.Исмаилован), “НуькI хала” (Сажидинан), “Ху­кац-Ханум” (А.Къардашан), “Суь­гьуьр­дин ич”, “Шарвилидин тур ва шив” (Э.Наврузбегован), маса эсерар и жергедай я. Чебни халкьдин махарин бинедаллаз кхьенвайбур тирди абурун тIвара­райни аквазва.

Лап хъсан эсер Бакуда са цIуд йис вилик чапдай акъуднавай “Яран сувар” пьеса я. Автор-Эфруз Рагьимова. Гьайиф хьи, ам Дагъустандин аялрив агакьнавач.  Гаф кватай чкадал лугьун: неинки Бакуда, гьакI­ Махачкъалада, масанра чапнавай эсерарни (гьикаятдин, дра­ма­дин, шииратдин) алай аямда чи кIел­за­­вай­бурув агакьзавач. Я и кардал маш­гъул къурулушарни амач. Аялрив гьатта­ гьа чеб патал арадал гъайи “Кард” журнал агакьзавач, я ам кхьинал желб жезвайбурни амайди хьиз туш…

Им бес къурху кутадай кар тушни? Аялзамаз тербияламиш тахьайдакай халисан ватанперес бажагьат жеда.

Ингье, ихьтинди я чи драматургиядин тарих ва къенин югъ. Веревирддай крар — лап гзаф…

Мердали Жалилов, литературадин отделдин редактор