За Кьиблепатан Дагъустанда — тIебиатдин гуьрчег ерийра — хана, чIехи хьайи, анай къайи булахрин яд хъвайи инсанрин мердвилел, чIехи рикIерал, лезги намусдал, милайим хесетрал, руьгьдин такабурлувилел, камаллу суьгьбетрал, хайи ерийрал рикI хьунал, датIана абур рикIе аваз яшамиш хьунал… гьамиша гьейранвалзава. Гуьрчег тIебиатдин къужахда чIехи хьанвай абуруз инсанвилин  виниз тир ерияр хас тирди заз, жуван гьар са макъала кхьидайла, мад ва мад сеферра тестикь хъжезва. Къенин зи суьгьбет  лагьайтIа, хайи ерийрихъ, медениятдихъ, тарихдихъ  рикI кузвай, адан къадир авай ксарикай садахъ галаз кьиле физва. Ам заз чиз гзаф йисар тиртIани, амма хайи ерийрихъ, медениятдихъ, тарихдихъ, лугьурвал, хайи Ватандин гьар са  кIусу­нихъ, шейинихъ  икьван рикI кузвай кас тирди  чизвачир… 

Гуьлугълан  (Герман)  Садединович   Мамедяров.  Ам 1973-йисуз Ахцегь райондин Фиярин хуьре дидедиз хьана. 1990-йисуз мек­теб акьалтIарай ам Дондал алай Ростов шегьердин университетдиз гьахьна. Ахпа кIелунар Махачкъалада давамарна, 1997-йисуз заочнидаказ ИУиБ-дин (институт управления  и бизнеса)  экономикадин факультет акьалтIарна. 1993-йисан ноябрдилай, 20 йисан яшда аваз, ам  хайи хуьруьн библиотекадин заведующийвиле тайинарна. Тамам вад йисуз ада и везифаяр жавабдарвилелди кьилиз акъудна. 1998-йисан  зулуз ам хизанни галаз Махачкъаладиз куьч хьана. Им чи ватандаш хуьруьвайни кIваливай яргъа хьана лагьай чIал туш, къарши яз, ам хуьруьз мадни мукьва хьана… Яргъал йисара чIугур зегьметдин нетижа яз, адан гъиликай Фиярин хуьруьн тарихдин ктаб хкатна. 2012-йисалай Г.Мамедяров Россиядин журналистрин Союздин, 2016-йисалайни международный прессадин член я. Ада Москвада ва областда авай Дагъустандин диаспорадин председателдин заместителвилин везифаярни кьилиз акъудзава. Лап и мукьвара ам Дербентда авай государстводинди тир Тарихдинни архитектурадин ва художественный музейдин-заповедникдин директордин халкьдин художественный сеняткарвилерин рекьяй куьмекчидин къуллугъдал тайинарнава.

Адан хизанда пуд велед ава. ЧIехи руш вичин хизандихъ галаз Ставрополда яшамиш жезва. Хва армияда ава. ГъвечIи руша мектебда кIелзама.

Хайи медениятдихъ Гуьлугълан Мамедярован рикI лап аял чIавалай кузвайди адахъ галаз суьгьбетдайла мадни субут жезва. ИкI туширтIа, мектебда кIелзамай гадади Мацарин куьгьне хуьряй, дагъдин 20 км-дилайни артух мензилдай (анай анжах бал­кIан­раллаз физ жезвай, машиндин рехъ авач), балкIандихъ гал­кIур­на, Фияз яцарик кутадай куь­тенар ялдайни бес!?

— 1991-йис тир. Мацарин хуьр а вахтунда масаниз куьч хьанвай, ана яшамиш жезвай кас амачир. Дугъриданни, за куьтенар дагъдин четин рекьерай еке азабрикди хкайди я (хъуьрезва). Заз чи халкьдин дуланажагъдихъ галаз ала­къалу гьар са затI итижлу тир. Ви­ри аялар къугъвадайла, зун садазни герек амачиз гадарнавай затIар — гъилин регъвер, гамуниз ядай рекъер, чхраяр…  кIва­тIиз ва абур кIва­лиз хкиз жедай. Яни заз аял чIавалай зи халкьдин дуланажагъдиз, медениятдиз талукь затIар итижлу тир. Белки, абур мад жагъин хъийин тийидайди за аннамишзавай жеди… — лугьузва ада.

Зи фикирдалди, гьар са кардив эгечIун, ам кьилиз акъудун патал эвелни-эвел рикIе ният, мурад, къаст аваз кIанда. Им садла­гьана чIехи крар кьилиз акъудиз жедач ­лагьай гафни туш. Амма рикIе мурад хьайила, инсан адахъ ялиз, ам кьилиз акъуд­дай мумкинвилер жагъуриз алахъда. ИкI тирди чи къенин суьгьбетчиди мадни тестикьарзава.

РикIел алама, ктаб акъатай йисуз Махачкъалада “Шагь-дагъ” ресторанда ва гуьгъуьн­лай, ФЛНКА-дин куьмекни галаз, Москвада адан презентацияр шад гьалара кьиле фенай. КIватI хьанвайбуру автордин кIвалахдиз еке къимет ганай, акьалтзавай несилар патал ктабдихъ еке важиблувал авайди къейднай.

—  Гьеле 3-классда  амаз, зи рикIе жуван хайи хуьруькай, адан тарихдикай ктаб кхьинин мурад гьатнай. За фикирзавай: эгер зун чIехи жедалди и кар маса касди тавуртIа, за кьилиз акъудда. Гьавиляй за хуьруьн тарихдихъ галаз алакъалу гьар са кардиз, ре­къемдиз, затIуниз аял чIавалай итижзавай. КIвалах яргъал йисара кьилиз акъуднатIани, арадал затI атана. Фиярин хуьруьн тарихдикай за сад лагьай ктаб кхьена. ИкI, 2014-йисуз, зи 41 йис тамам хьайила, и мурад кьилиз акъатна, — вичин сир ачухзава Гуьлугълан Мамедярова.

• Куьне ктабда гъизвай делилрал асаслу яз, Фиярин хуьруьхъ 2500-далай гзаф йисарин тарих ава…

— Эхь, им гьакъикъат я. Зун Эрменистандиз, Азербайжандиз, Гуржистандиз фена, архивар тупIалай авуна, бес тежезвай малуматар анрай кIватIна.  Зи хайи хуьр арадал атун, кьилди къачуртIа, гьеле Кавказдин Албаниядин девирда (чи эрадал къведалди V асирда) адакай хабар авайди субутзавай делилар ктабда гьатнава. Мадни ктабда чи хуьре ишлемишзавай гафариз ва дурумлу иба­райриз талукь кьетIенвилерикайни кхьенва. Чун, кьве фийви рахадайла, ахцегьвияр чи гъавурда акьазвайди туш. Анжах Гелхена са 3-4 гаф ама. Мисал яз, диде  — “азь”, халу — “кIакIай”, фена — “ушана”, мел — “мил”, вирт-”уьрт” лугьуда. Ихьтин гафар чахъ гзаф ава. Чна чIехи пай гафарихъ “ь” лишан гилиг хъийиз­ва.

Хуьруьн тIварцIикай рахайтIа, ам “фий” (фияр, физвайбур) гафуникай арадал атанва. ГьикI хьи,  хуьр дагъдин кьилелай анихъ элячIдай гирведал алай, инай карвандин къадим рехъ физвай. Маса чешмейрал асаслу яз, “Фий” дередин (дугун) тIвар тир.

• Махачкъаладиз куьч хьайила, куьне цех ачухна лагьанай. Ам вучтин цех тир?

— Эхь, дугъриданни, заз садани гъиле кьун тавунвай крарик кьил кутаз кIандайди я (хъуьрезва). 1998-йисуз за лезгийрин  гимишдикай авунвай куьгьне шейэр, яракьар (гапурар, чукIулар…), дишегьлийрин безекар, гам-халичадин нехишар реставрация хъийидай, яни абуруз цIийи уьмуьр хгудай гъвечIи цех ачухнай. Дегь вахтара — гьеле 150 йис идалай вилик лезгийрихъ Ахцегьа, КьепIир­дал, Къуюстандал виридалайни хъсан устIарар авайди тир. УстIарвал виляй-гъиляй вегьенвай.

Саки 20 йисуз за и цехдиз регьбервал гана (исятдани ам кардик кума, чи лезги стхайри ана кIвалахзава). И йисара заз Кьиблепатан Дагъустанда тарихдиз ва медениятдиз та­лукь­ яз кьиле физвай вири мярекатра, гьа гьисабдай яз “Шарвили” эпосдин суварикни иштиракдай мумкинвал хьана. Чи кIвалах хейлин грамотаярни дипломар гуналди къейдна.

• Москвада ва областда авай Дагъустандин диаспорадин председателдин заместитель яз, куьне ана кьиле тухузвай кIва­лах­дикай куьрелди лагьанайтIа кIанза­вай… Куьн — ина, кIвалах ана аваз четин тушни?

— Четинвал са артух авач. Лазим атайла, физ-хквезва. Телефонар, видеоалакъаяр авай алай девирда и барадай са четинвални авач. ЧIехи пай вахтара чи куьмек герек жезвай дуьшуьшар лазим духтур, адвокат, кIва­лах  жагъурунихъ (ва икI мад) галаз алакъалу я. Кьилди-кьилди дуьшуьшрал, тIварар кьунал акъвазунин лазимвал, заз чиз, авач.

• Аял чIавалай куьне итижзавай, кIватIай затIарин кьадар-кьисмет гьихьтинди хьана?

— Абур вири саламат я. За а затIар вири — хуьрек гьазурдай гъвечIи ва чIехи къажгъанар (цурун ва кIарасдин), маса къаб-къажах, чIехи дидедин (чна адаз “нене” лугьуда) халича, чхра, цIивинар твадай уьтуь, самовар, киткитI (киркитI), регъвер, кавал… хуь­ряй­ меркездиз хканва. Шейэр вири ава. Абур за жув Махачкъаладиз хкведайла, вири хкана. Заз жуван хсуси кIвалерин сад лагьай мертеба абурун «ихтирда вугудай», яни Фиярин хуьруьн са гъвечIи музей арадал гъидай мурад ава. Сир туш,  хуьр чкIизва, жегьилар аниз хъфизмач. Абуруз чIал, тарих чир та­хьай­ла, жегьилар хкатзавайди я. Лугьурвал, «квахьнавай несил» арадал къвезва. Гьавиляй чна алакьдай вири жуьредин чалишмишвилер авуна кIанда.

• Герман стха, чун гележегдин музейдикай рахадайла, куьне рикIе мад са мурад ава лагьанай. Сир туштIа, ам вуч мурад я?

— Амни 12 асирда чи хуьре эцигнавай минара (Лумбар) туьхкIуьр хъувуниз талукьди я. Элкъвей жуьрединди тир ихьтин минара, яни цлар элкъвей жуьреда эцигнавайди, Дагъустанда мад санани авач. Агъсакъалри тестикьарзавайвал, адай свар атанваз 100 йис кьван тир. 20 йис кьван идалай вилик минарадин патав яшамиш жезвай касдиз, ам чкIана, вичин кIвализ зиян гуз кичIе хьана, минарадин 3-4 метр кьван чукIурна.

Минара 12 асирда эцигнавайди чи тарихчи, вичин ери-бине Ялахъай тир Замир Закарьяева адал алай кхьинар кIелайла, мадни субут  хъхьана. Чи хуьре минара эцигай ус­тIаррин гъиликай Рутул райондин Шиназа, гьакIни Хуьруьгани ихьтин имаратар хкатнай. Амма элкъвейди анжах чи хуьре ава…

Мурадрикай, гележегдин планрикай ра­хайтIа, заз, Аллагьди гайитIа, хуьруьн тарихдиз талукь яз ктабдин кьвед лагьай пайни чапдай акъудиз кIанзава: хуьруьн тухумрикай, инай акъатай игитрикай, машгьур спортсменрикай, малдаррикай ва тарихда чпин экуь гел тур ксарикай делилар захъ гзаф ава.

• 2019-йисан августдилай, яни тамам са йис идалай вилик, куьн “Исток” тIвар алаз яд къапара цунин карчивилел машгъул жез эгечIна…

— Имни зи фикирда фадлай авай кар тир. За са шумудра чи лезги стхайрилай, абуру дагъдин булахрин цин кьил кьун тавунилай наразивал къалурнай. Амма эхирдай и кIва­лах жува кьилиз акъуддайвал хьана.

Ярагъ-Къазмайрал фадлай, гьеле коммунистрин девирдилай инихъ, спиртзавод алайди тир. Зи дустари — Санкт-Петербургда яшамиш жезвай кьве стхади — Вагиф ва Мурад Мирзегьасановри ам кардик кухтуна, яд птулкайра (0,5; 1,5; 5 литрдин) цаз  7-8 йис кьван я. Абуру цазвай цин тIварар — “Самур”, “Сельвия”, “Ярки яд” я. За, абурухъ галаз меслятна, и заводда цIийи линия кардик кутуна. “Исток” тIвар алаз яд анжах 19 литрдин чIехи птулкайра аваз акъудзава. Ам Роспотребнадзорди, санэпидстанцияди ва маса идарайри ахтармишна, анализар къачуна. Чи яд хъвазвайбур Махачкъалада кардик квай аялар хадай кьве кIвал, Дагъустандин МЧС, ветеранрин госпиталь, “Мусибатрин медицина” ва чи лезги стхаяр-карчияр я. Амайбурувайни, телефондай зенгна (8928 — 577-92-32, 8988-457-39-38), и яд кIвализ, кIвалахза­вай идарадиз… заказ гуз жеда.

• Герман стха, суьгьбет авунай куьн сагърай! Къуй квез Аллагьди рикIе авай мурадар кьилиз акъуддай яргъал уьмуьр ва сагъвал гурай!

— Амин! Куьнни, зи вири лезги халкьни сагърай!

Рагнеда Рамалданова