Дербентда Лезги госмуздрамтеатрдиз мугьман хьайила, анин коллективди чпи Махачкъалада, Ахцегьа, Кьасумхуьрел, Кьурагьа, Мегьарамдхуьре тамашаяр къалурзавайди къейднай. Амма ибур гастролар я лугьуз тежедайдакайни лагьанай театрдин кьилин режиссёр Мирзебег Мирзебегова “ГьикI хьи, виликрай чун са шумуд гьафтеда Ахцегьиз, гьакI Махачкъаладиз ва масанризни физвай. Неинки райцентрада, гьакI чIехи хуьрерани тамашаяр къалурзавай, зегьметчи коллективрихъ галаз гуьруьшмиш жезвай. Исятда тамаша гваз са райондиз фейила, райцентрадилай гъейри, масанра къалурдай шартIар авач. Хуьрера клубар саки амач лагьайтIани жеда. Райондиз са тамаша гваз фидайла, чун анин регьберрихъ галаз гуьруьшмиш жезва. Сагърай чеб, алакьдай куьмекар гузва. Са юкъуз фена, тамаша къалурна хтун гастролар туш. Амма гьафтейралди амукьна, чкайрал кIвалахдай мумкинвилер театрдихъ авач…”

Чкайрал клубрин дараматар, анра кIвалахдин шартIар лап татугай гьалда авайди вирибуруз чизва. Амма гьалар хъсанарун патал абур ремонтдай, цIийи­бур эцигдай такьатар бюджетда авач. Карчийрини клубрин дараматар ваъ, спортзалар, школаяр, мискIинар эцигиз, рехъ-хвал туькIуьриз бязи куьмекар гузва. Чун Ахцегь, Докъузпара, Кьурагь, Мегьарамдхуьруьн, Сулейман-Стальский районрин культурадин управленийрин регьберрихъ, бязи къуллугъчийрихъ галаз гуьруьшмиш, са кьадар хуьрерин клубар авай гьалдихъ галаз таниш хьана.

Дяведилай гуьгъуьнин йисара саки вири хуьрера клубар пайда жез башламишна. Девирдин истемишунриз абуру жавабни гузвай — ацукьдай чкаяр ва сегьне авай чIехи залар, къуллугъчийрин махсус кабинетар, райцентрайрал гатуз кинойриз килигдай сегьнеяр, билетар маса гудай кассаяр авай. Мярекатар, собраниярни хуьруьн клубра тухудай. Абур Совет­рин уьлкведин эхиримжи йикъаралди агьалийрин игьтияжриз жаваб гудай шар­тIара кардик хьана. Анра халкьдин ва государстводин театрри тамашаяр къалурдай, клубриз концертар гваз маса коллективарни къведай. Нянрихъ чуьлдин кIвалахар куьтягь хьайидалай, гьайванар динжарайдалай кьулухъ культурадин гьар жуьре мярекатар башламишдай. Им агьалияр патал ял ягъунин, дуьньядин крарикай, классикрин эсеррикай хабар хьунин кьилин жуьре тир.

Девирар дегиш хьана. Чпин пешедал кьару ксари гуьгъуьнин са шумуд йисузни гьа и вердиш къайдада клубрин кIвалах давамарзавай. Гьукуматдин патай куьмек авачиз, яргъалди са гьевесдалди кIвала­хиз хьун мумкин тушир. Ахпа гзаф клубар кефияр куькардай чкайриз элкъвена. ШартIариз фикир тахгуз, агьалияр шегьерриз куьч жез, клубрихъ игьтияж тIимил, абурун кIвалах саки акъваз хьана…Чиновникри и идараяр гъиляй-виляй вегьей куьруь вахтунда гзафбур чкIана, усал гьалдиз атана.

Кимиз, мискIиндиз, клубдиз, советдин идарадиз килигна, хуьруьн дережадиз къимет гун — им Советрин девирдилай атанвай адет хьиз я. Амма гьар са девирдиз вичин кьетIенвилер ава. Къенин йикъан гзаф жегьилри тарихдин имаратриз, тIебии къулайвилериз, туьквенриз, ял ядай чкайриз — кафейриз, ресторанриз килигна хуьруьз къимет гузва.

Амма, са куьнизни килиг тавуна, хуьрера клубри, адет хьанвайвал, кIвалах­за­ва, яни культурадин кIвалерин къуллугъчийри мажибар къачузва, суваррихъ, пешекарвилин йикъарихъ галаз алакъалу ва маса мярекатар тешкилзава, райондин, республикадин, вирироссиядин серенжемра иштиракзава, машгьур ватанэгьлийрин юбилеяр къейдзава ва икI мад. И коллективра халкьдин ирс — меденият хуьн патал вири къуватар эцигна кIва­лах­завай, чпиз тIебиатдин патай пай ганвай тежрибалу пешекарарни ава. Чпин пешедал ашукь абурун къуватралди клубрин дараматар са бубат хуьз хьанва. Анжах къе анра тешкилзавай гзаф мярекатриз жегьилар гуьгьуьллувилелди гъиз хьун мумкин туш. Гзафбуруз клубрилай итижлу шейэр теле­визорринни компьютеррин экранри къалурзава.

Гьалар ихьтинбур ятIани, хуьруьн чка­да­ ял ягъунин ва культурно-массовый мя­рекатар тешкилзавай кар алай чка клуб яз амукьзава. ГьакI хьайила, клубар гъиляй ве­­гьин тавуна, хвена, аямдин истемишунриз жаваб гудайвал виликди тухвана кIанда.

Хиве авай ва девирди истемишзавай вири везифаяр кьилиз акъудиз, жегьилар желбиз хьун патал, зи фикирдалди, сифте нубатда клубрин дараматар ремонт авун, кIвалахдин къайда аямдин игьтияжрив кьадайвал дегишарун лазим я. Идалайни гъейри хуьруьн чкайриз жегьилар желбунизни  фикир гун чарасуз я. Тахьай­тIа, вуж паталди я клубар?.. Эгер, школа акьалтIарна, вузрик экечIай жегьилрикай хуьруьз хквезвайбур, исятда хьиз, тIимил­бур хьайитIа, пака хуьрера гьикьван ксар амукьда? Амукьдани хуьрер? Къе шегьер­ра хизанар кутунвай, 7-10 йис идалай вилик школа акьалтIарнавай гзаф жегьилрин прописка хуьруьн чкайра амукьуниз килигна, официальный делилрай и месэла хциди яз аквазвач. Амма…

Аквазвайвал  экономика, агьалийрин дуланажагъдин дережа хкажун, кIвалах­дай чкаяр тешкилун, терроризм, экстремизм, ичкибазвал, анашиствал хьтин тIе­гъуьнрикай жегьил несил яргъаз авун, чи бубайрин ирс, меденият, тарих, милли сеняткарвилер хуьн патал хуьрера агьалияр кIвалахдай чкайралди таъминарун, яшайишдин къулай шартIар яратмишун лазим я. Ахпа чи экономика хкаж, бюджетда бес кьадар такьатар жеда. Гурлу уьмуьр кьиле физ гатIумай хуьрера агьалийрихъ клубрин ва ял ягъунин маса идарайрин патахъай игьтияжни арадал къведа. Клубрихъ игьтияж мус авай? Хуьрера колхозарни совхозар, яни зегьметчи коллективар авайла. Къе а коллективар амач, клубарни чкIизва. Къейд ийин, къе клубар я лугьузвай дараматрикай гзафбур колхозчийри мелералди эцигнавай колхоздин складар тир…

Гила килигин чун и ингилис чIалал “клуб” гафунин манадиз — культурадинни къугъунин сад хьтин итижар авай инсанар гуьруьшмиш жедай чка. Шегьерда ихьтин чкаяр кафеярни кофейнияр я лугьуз жеда. Гьавиляй алай девирда жегьилрин арада абурухъ еке игьтияж авайвиляй карчийри ахьтин чкаярни ачухзава. Государстводи са артух фикир тагузвай, сад хьтин итижар авай ксар гуьруьшмиш жедай чкаяр ачухуналди карчийрихъ чпин итижар ава. Иниз килигна, хъсан къайдадиз хканвай клубдин дараматда, сифте нубатда, жегьилар кIватI жедай, столдин теннис, шахматар къугъвадай, адетдин ва электронный ктабар кIелдай ва чай-кофе хъвадай, гъвечIи аялри къугъунардай, школьникриз яратмишунин кружокар тухудай чкаяр, шегьердай атай артистри концертар гудай, тамашаяр къалурдай, кар алай месэлайрай гуьруьшар, конференцияр тешкилдай залар, край чирдай пIипI хьун важиблу я. ИкI, агьалияр санал кIватIиз, сад хьтин итижар авайбурун арада бажарагълубур хкягъиз, агьалийривай чпин арада Интернетдин куьмекдалди ваъ, садаз-сад акуна алакъа хуьз жеда. Ина гьакъидихъ тир мярекатарни жедайвал я. ИкI, клубривай къазанмишизни, машгьур артистриз теклифна концертар гузни, маса тежрибалу пешекарривай пулунихъ семинарар, тренингарни мастер-классар тухуз, жегьилрин чирвилерин дережа хкажиз жеда.

Къулай шартIар авай чкада вахт куьчуьрмишиз — ял ягъиз, къугъваз, суьгьбет­риз, тежриба хкажиз хуьруьнвияр кIватI жеда. Анжах икI садвал арадал хкиз, меслятдалди вилик физ, гьар сана бажарагълубур тайинариз ва виридан сад тир къуватралди абуруз куьмекар гуз жеда. Алай девирда обществодиз бес тежезвайдини гьа и крар я. Интернетдинни телевизордин есирда гьатнавай жегьилриз садахъ галаз гуьруьшдал рахаз, суьгьбетиз ки­чIез­ва, телефондай, ватцапдай… рахадайла лагьайтIа, абур викIегь я.

Жегьилриз хуьрера кIвалахдай чкаяр арадал гъун, абур машгъуларун, виртуальный уьмуьрдай акъудун герек я.

Винидихъ чна фикирдиз гъайи хьтин клубар — ял ядай чкаяр авани Ахцегь ва Ме­гьарамдхуьруьн районра? АкI вердиш хьанвай сергьятар хуьзвай, паталай атанвай къуллугъчийри ва шегьеррай хтанвай гьа чкадин агьалийри гьикI куьчуьрмишрай чпин азад вахт?

Гостеатррин артистри гьина тухурай чпин гуьруьшар Кьурагь райондин КIиридани Аладашда, Сулейман-Стальский райондин Кьулан ва Агъа СтIалрал, Докъузпара райондин Миграгъани Миграгъ-Къазмайрал?.. Чи районра гзаф хуьрерин клубрикай — культурадин кIвале­рикай спортзалар хъувунва. Имни, девирдиз килигна, гьа дараматар кьванни са бубат къайдада хуьн патал жагъурнавай рехъ я…

Мегьарамдхуьруьн райондин клубар саки авачир Гилийрин, Уружбайрин, ЦIийи хуьруьн, КьепIир-Къазмайрин жегьилар анжах Интернетдинни телевиденидин таъсирдик чIехи хьурайни бес? Ахцегь райондин Хуьруьгрин, Чеперин, Калукрин хуьрер квачиз, амай чкайра вуч авурай? Ухуларни Къутункъар саки куьч хьанва, гьар гьикI кIандатIани кьил акъуд лагьанвайбур хьиз хьайила, пака Гутумрин, Фиярин агьалийрин виликни куьч хьунин, аранда — шегьерда уьмуьр давамарунин месэла акъваздачни? Кьурагь райондин Араблярда, Шимихуьре, Урсуна клубрин дараматра кIвалахун, иллаки анриз агьалияр желбун лап хаталу я. Докъузпара райондикай рахайтIа, ина вири 10 клуб ава. Абурукай Вини Къурушдал алай клубдин сегьне ва ацукьдай чкаяр, техника 2016-2017-йисара федеральный субсидийрихъ цIийи хъувунва. Къалажухрин клуб райбюджетдин такьатрихъ ремонтнава.

Вини Къаракуьреда хуьруьн администрациядин ва амай идарайрин, гьа жергедай яз клубдин дарамат эцигунин игьтияж хьуниз килигна, чIехи дарамат эцигнава. Хуьруьн вири идараяр, клубни гьа и дараматда жедайвал я. Са затIни тежедайдалай икIни хъсан я.

Районрин культурадин хиле кIва­лах­за­вайбурун кьадар анрин штатрин кьадардилай гзаф тирвиляй абурун мажибар лап гъвечIибур я. “Мумкинвилериз килигна кIва­лахзава, меденият хуьз, виликди тухуз алахъзава, амма виридаз чизва, базардин экономикадин алай девирда, кIвалахдай шартIарни тахьайла, вири везифаяр кьилиз акъудиз хьун четин я”, — са сивяй хьиз лугьузва вири районрин культурадин хилен къуллугъчийри.

Меденият, ирс, чIал, бубайрин адетарни сеняткарвилер хуьнин карда ийизвай кIвалахдикай рахайтIа, артух шартIар авач­тIани, Сулейман-Стальский райондилай чешне къачуз жеда. Лезги вад райондикай ина виридалайни гзаф клубар — 37 ава. Абурукай чIехи пай 1970-йисал къведалди эцигнавайбур, 30 йисан вахтунда ремонт такунвайбур я. Районда клубрин 19 цIийи дарамат герекзава. Хпуькьрин ва Цмуррин клубар алатай асирдин 30-йисара эцигнавайбур я. Кьасумхуьрел алай культурадин кIвал 2010-йисуз хъсандиз къайдадиз хканва, Шихидхуьруьн клуб 2004-йисуз, ЦIийи Макьаринди 2010-йисуз са жуьре ремонтнава. Анжах коллективдин кIвалахдин ерийрал гьалтайла чпин бажарагъ, алакьунар культурадин хилен гьар са къуллугъчиди къалурзава.

Райцентрайрикай ра­хайтIа, анра авай культурадин кIвалер районрин регь­беррин ва амай къуллугъчийрин куьмекдалди къайдада хуьзва. Абура райондин ва республикадин ­де­­режадин мярекатарни тешкилзава, мугьманарни кьабулзава. Кьасумхуьрел ва Мегьарамдхуьре авай культурадин кIва­лер тарифуниз  лайихлу я. Усугъчайдал алай Культурадин кIвал и мукьвара къайдадиз хкана, ишлемишиз вахканвайди я. Кьурагьа винел патан акунар ва гьаятар къайдадиз гъан­ва­тIани, дараматдин къене пад къайдадиз хкиз тежез гзаф вахт я.

Ахцегьа 1928-йисуз эцигнавай клубдин дараматда бязи кабинетра, библиотекада, ЗАГС-да (абур са дараматда ава), концертрин чIехи залда хъсандиз ремонт авунватIани шартIар Советрин девирдилай инихъ ирс яз амукьнавайбур я, дараматдин винел патан акунарни, къавни татугай гьалда ава. Анжах чукIун тавун патал, гьа виринра хьиз, инани дарамат къуллугъчийрин куьмекдалди-къуватралди, мелералди хуьзва. Хуьруьгрин хуьруьн клуб карчи, райондин регьбердин стха Абдужелил Абдулкеримован харжийрихъди туькIуьр хъувунва. Вад районда авай 112 клубдикай мад садни бюджетдинбур тушир такьатрихъ къайдадиз хканва лугьуз жедач.

Санлай къачуртIа, вад районда авай вири клубрикай 25-30 дарамат, амайбурув гекъигайла, хъсан гьалда ава лугьуз жеда.

ИкI, клубрин месэлаяр вахтунда гьялна кIанзавайди я.

Кинодин, культурадин, искусстводин йисар къейдна. Еке са кьадар мярекатар, конкурсар кьиле фена. Гьар са районди, культурадин хиле кIвалахзавайбуру анра иштиракна. Амма кинодин искусстводал чан хкун патал гьина чалишмишвилерна? Гьина клуб эцигна ва я авай дарамат кьиляй-кьилиз ремонтна?.. Кьериз-цIаруз, сад-кьвед квачиз. Пландин бинедаллаз, медениятдин идарайрин гьал хъсанарда лагьана, дибдай и месэладив эгечIуниз куь манийвална? Лишанлу а йисар акъатна – мярекатарни рикIелай алатна…

Эмираслан Шерифалиев, «Лезги газетдин» культурадин отделдин редактор