Дагъустандин надирвал ам я хьи, ина 40- далай виниз дибдин ва гьакIни Урусатдин вишелай виниз маса халкьарин векиларни асирралди дуствилелди санал яшамиш жезва. Ина гьар са миллетдиз, абурухъ галаз санал лезгийризни бубайрилай, ата-бубайрилай, улу-бубайрилай агакьнавай, кIавузардик лигим хьанвай асиррин дуствилин, стхавилин алакъаяр, инсанвилин къилихар, гуьрчегвилин, къудратлувилин, ватанпересвилин, мугьманпересвилин гьиссер, къайдаяр, тегьерар, жуьреяр хас я. Абуру хайи чIалара, риваятра, хурун эсерра, шиирра ва халкьдин руьгьди дериндай кьабулнавай диндин чешмейра мягькем чка кьунва.
Акьалтзавай несилриз миллетрин тарихдикай, ацукьун- къарагъуникай, медениятдин, ахлакьдин дибрикай чирвилер гунин карда важиблу чка хайи чIалал акъатзавай газетри, журналри, ктабри кьазва, гьа и дережадай яз гьар юкъуз ара датIана жуван миллетдив хайи чIалан ширин сесиналди гьар жуьредин хабарар агакьарзавай радиодин метлеблувал, къиметлувални екеди я.
Алай вахтунда чи гьукуматди милли чIалар хуьниз ва еримлу авуниз, хайи чIаларал ктабар чапуниз, газетар акъудуниз, милли радио ва телевидение вилик тухуниз еке фикир гузва. И жигьетдай Дагъустандин радиодин хабардар авунин роль мадни хкаж жезва.
Инал чун Дагъустандин радиодин тарихдал кьетIендиз акъвазин.
Дагъустандин радио са шумуд чIалал дуьньядин, Урусатдин, жуван республикадин гьар йикъан цIийи хабарар агьалийрив вахт-вахтунда агакьарзавай такьат я. Ам 1927-йисан 7-ноябрдиз зурба ватанперес Нури Хайрулина кардик кутуна (гьайиф хьи, и касдин гележегдин уьмуьрдин рекьикай чаз малум туш).
Ингье анлай инихъ 92 йис алатнава. И девирда радиода зегьмет чIугур журналистри чи чIехи уьлкведа, республикада кьиле физвай вири дегишвилерни цIийивилер дериндай гьиссна, чеб тарихдин шагьидарни, иштиракчиярни яз, абурукай вахт-вахтунда жемят хабардарна. Дагъустандин радиоди эфирдай раижзавай яшайишдинни кар-кеспидин, руьгьдинни ахлакьдин, камалдинни марифатдин, тербиядин месэлайрай программайрин таъсирдик кваз чи дагълух уьлкведа са шумуд несилар чIехи хьанва. Саки гьар юкъуз кесерлу хабаррихъ, халкьдин маналу фикиррихъ, ширин манийрихъ цIигел яз, вишералди, агъзурралди инсанри радиодин эфир гуьзлемишиз, адахъ яб акализ хьана.
Дагъустандин лезги радиодин журналистрини чпин кIвалах са чIавузни, гьатта Ватандин ЧIехи дяведин акьалтIай агъур йисарани са юкъузни акъвазарнач. Вири уьлкве патал залан йисарани Дагъустандин радиодин сес иллаки къуватлуди, гужлуди, таъсирлуди хьана. Радиодай фронтдин гегьенш майданра кьиле физвай къизгъин женгерикай, фашистриз ягъунар кьаз, женгера гъалибвилер къазанмишзавай кьегьал аскеррикай гьар юкъуз хабарар гузвай. Чун гъалиб жедайди тестикьарзавай фронтдай хквезвай аскеррин вишералди кагъазар радиодин эфирдай кIелиз, халкьдик лянет хьайи душмандал чи Ватан шаксуз гъалиб жедайдан патахъай умудлувал, руьгь кутазвай. Фялейризни лежберриз, магьсулдарризни малдарриз фронт таъминарунин карда намуслу зегьмет чIугуниз эвер гузвай…
А чIавуз радиодин артистрин бригадайрин зегьметни зурбади ва къейд авуниз лайихлуди хьана. Абуру, Махачкъалада ачухнавай дяведин госпиталра сагъар хъийизвай хирер хьанвайбуруз концертар гуз, аскеррин ватанпересвилин руьгь, гъалиб хьунихъ умуд, инанмишвал хкажзавай.
Гуьгъуьнлай, халкьдин майишат гуьнгуьна хтуна, вилик финин пятилеткайрин йисара халкьар гьунарлу зегьметдал желб авунин кардани радиодин роль пара зурбади хьана.
93 йисан девирда редакцияда республикадин культура, журналистика вилик тухуник чIехи пай кутурбурун жергейра чпин тIварар къизилверекьдин гьарфаралди кхьенвай журналистри, композиторри, музыкантри, манидарри зегьмет чIугуна. Жуьреба-жуьре йисара редакциядин кьиле тIвар-ван авай журналистар — Буба Гьажикъулиев, Абдул Насрулаев, Ражаб Тагьирбегов, Сефибег Гьажибегов — акъвазнай. Шаирар-журналистар тир Шагь-Эмир Мурадова, Ибрагьим Гьуьсейнова, Зияудин Эфендиева, Къази Къазиева, Кичибег Мусаева, Жамидина, Дагълар Абдулаева, Шагьбала Шагьбалаева, Асеф Мегьмана, Айдунбег Камилова, Абдуселим Исмаилова, Исамудин Агьмедова, Ризабала Агъабалаева, Тофик Гьажиева, Гьамзет Гьамзатова ва ина зегьмет чIугур хейлин маса ксарини лезги халкьдин медениятда экуь гел туна. Лезги редакцияда дикторар яз, Ханум Шайдабеговади, сабурлу ва ширин сес авай Марьям Фаталиевади, Жамидина, пара хци, кесерлу сесинин сагьиб, “Лезгийрин Левитан” Айдунбег Камилова… чеб ва лезги передачаяр халкьдиз тамарзу авунай.
Редакциядин кIвалах гуьнгуьна аваз кьиле фин, гьар са программа вахт-вахтунда гьазурун патал тек са редакторди программадин текст кхьиналди акьалтIзавайди туш. Программа арадал гъунин, ам эфирдиз финин карда са десте пешекарри — редакторди, дикторди, машинисткайри, режиссерди, операторди кIвалахзава. Инал заз агъзурралди метрияр лентер чпин тупIарикай фенвай машинисткаяр Зиябат Гьажиевадин, Атикат Агъабалаевадин, Саимат Гьажиевадин, Бесенан тIварар хушвилелди кьаз кIанзава. Кхьена гьазурнавай текст манийралди безетмишна, адакай передача арадал гъун — им иллаки кьетIен, еке бажарагъ герек къвезвай, зегьмет алай кIвалах я. Имни вичи яргъал йисара радиодин лезги редакцияда режиссервиле намуслувилелди зегьмет чIугур Ризабала Агъабалаеван ва операторар Саяд Гьажибалаевадин, Эльмира Исламовадин ва Абидат Рамазановадин алахъунрин нетижа тир. Вафалу зегьметдин нетижада радиодин лезги редакция ирид сеферда а чIавуз телевиденидинни радиодин комитетдин гъиляй-гъилиз къведай Яру пайдахдиз лайихлу хьанай.
Алатай асирдин 90-йисара вири уьлкведа кьиле фейи дегишвилери Дагъустандин радиодин кIвалахдизни таъсирна. ЧIехи коллективдин са пай ийир-тийир квахьна, кIва-лахдилай элячIуниз, кеспи жагъуруниз мажбур хьана.
Зун бахтлу кас я, гьикI хьи, гьа четин девирда, 2001-йисуз, зун кьисметди радиодин лезги редакциядин коллективдиз гъана. Бахтунай, заз Дагъустандин радиодин дуствилелди зегьмет чIугвазвай милли коллективди цуьк акъуднавай, вестибюлдиз гьахьнамазни, оркестрдин, хордин репетицийрин ванер къвезмай йисар кьисмет хьана. А чIавуз радиода пуд оркестр кардик квай — халкьдин алатрин, симфонический ва эстрададин.
Ина заз вири Дагъустандин ва лезгийрин манийрик, музыкадик чIехи пай кутур музыкантар ва композиторар, вичиз Дагъустандин музыкадин буба лугьузвай, Дагъустандин классикадин музыкадин бине эцигай Готфрид Гьасанов, Сейфулагь Керимов, Зейнал Гьажиев, Уруж Абубакаров, Мегьамед Гьуьсейнов… чир хьана. Музыкантар ва композиторар Падишагь Киберов, Омар Аюбов, Юсуф Абдулгъаниев, РСФСР-дин халкьдин артистка, тек са вичиз хас тир къайдада манияр тамамарзавай Рагьимат Гьажиева, Дурия Рагьимова, Гьава Аллагьвердиева, Суьлгьия Гьажиева, Роза Максумова, Рая Абдуразакьова, Тамара Исрафилова — ибур вири несилрилай несилрал агакьаруниз лайихлу, лезги миллетдиз чпин хсуси хатIунинни сесинин яратмишунар тунвай тIварарин сагьибар я.
Къе Лезги радиодин къизилдин фондуна халкьдин дамах ва тарихдин къамат тир халкьдин машгьур шаирар — СтIал Сулейманан, Хуьруьг Тагьиран, Байрам Салимован, Шагь-Эмир Мурадован, шаирар Алирза Саидован, Ибрагьим Гьуьсейнован, Жамидинан, шаир, драматург, писатель Асеф Мегьманан, лезги романар теснифнавай писателар Къияс Межидован, Зияудин Эфендиеван, Искендар Къазиеван сесер, гьакIни халкьдин фольклордин манияр, лезгийрин музыкадинни драмадин театрдин тамашаяр ава.
Лезги радиоди “XX асирдин Гомер” СССР-дин писателрин I съезддал рахай Дагъустандин халкьдин шаир СтIал Сулейманан сесни ядигар хьиз хвенва. Ибурулайни гъейри, лезги сиясатдин тIвар-ван авай деятелрин, алимрин, муаллимрин сесерин архивралдини чун девлетлу я.
Чавай къе еке дамахдивди вири Дагъустандин ва гьакI лезги журналистикадик чIехи пай кутур, радиодин жавабдар къуллугъчияр яз кIвалахай Ибадулагь Тагьирован, Алюсет Азизханован, Абдул Ражабован тIварарни кьаз жеда. Белки, инал зи рикIелай алатнавай тIварарни, тарихдин цIарарни ава жеди, залай гъил къачун тIалабзава. Зи фикир сад я: къуй чи лезги миллетдиз, иллаки акьалтзавай несилриз Лезги радиодин къадир жен, ам арадал гъана, гуьнгуьна туна, гьар са лезгидал вичин хайи дидед чIалалди гузвай хабарар агакьарзавайбур вужар ятIа чир жен, абуруз лайихлу къимет гун.
Къенин бязи жегьилриз акI ава хьи, вири крар гуя садлагьана кьилиз акъатзава. Ваъ. Зун лезги редакциядиз диктор яз кьабулнай, рикIик гъалаба кваз сифте камар къачунай за радиодин студиядиз. А чIавуз кьилин редактор рагьметлу Абдул Насрулаев тир. Адахъ галаз сифте гуьруьшмиш жедайла, зи рикIик мадни гъалаба акатнай. Амма зун жувахъ инанмиш тир. За Ахцегьрин 1-нумрадин школада чIалай дерин чирвилер авай муаллим рагьметлу Жавид Насировичан гъилик чирвилер къачунвай. Дикторвилин зи сифте кIелун акурла, режиссер Ризабала Агъабалаева вичин патай разивал къалурна. Гьа пакадин йикъалай башламишна, зи уьмуьрдин рехъ радиодин лезги редакциядихъ галаз алакъалу хьана.
Къе заз пара кьадар чухсагъул лугьуз кIанзава а чIавуз зун хушвилелди кьабулай гьуьрметлу коллективдиз. Алатнавай йисар зун паталди еке метлеб авайбур хьана. Чпиз дерин культура, бажарагъ авай, хъсан къилихрин инсанри кIвалахзавай радиодин коллективди зун чпин велед хьиз кьабулна, заз абуру милли журналистикадин сирер чириз куьмекна.
Гьелбетда, тIвар-ван авай дикторрилай гуьгъуьниз и пешедай кIвалахун викIегьвал тIалабзавай кар тир. Гьаниз килигна, алатна-вай 20 йисан къене зун, диктор, редактор, кьилин редактор язни, лезги радиодихъ яб акалзавай ватанэгьлийрин патай разивал къачуз, абурун гуьгьуьлар шадариз алахъна.
Къенин юкъуз редакцияда 4 касди зегьмет чIугвазва. Кьилди акъвазиз кIанзава заз вичи 50 йисалай гзаф вахтунда радиодин лезги редакцияда кIвалахзавай, чи муаллимни, насигьатчини, меслятчини тир Муминат Абдулмуталибовнадин кIвалахдал. Алай девирда компьютерный технологияр вилик фенва, журналиствилин хейлин кIвалахарни компьютерралди кьиле тухузва. Чи Муминат Абдулмуталибовнади компьютердин вири сирерай чахъ галаз санал кьил акъудзава, чи гьар йикъан кIвалах и дишегьлидин къаюмвилик кваз физва. Адан баркаллу, намуслу зегьмет гьукуматди гзаф грамотайралди къейднава. Инлай кьулухъни яргъал йисара сагъвал, къуватар хьурай вичихъ!
Аялрин передачайрин редактор, бажарагълу журналист Нарима Жамалова я. Жегьилрин программаяр Сергей Абдулмуталибова тухузва. Чи гьар са йикъан кIвалах — им чIехи жавабдарвал я, сифтени-сифте чахъ яб акалзавай ватанэгьлийрин вилик.
Шадвилелди мадни а кардикай лугьуз кIанзава хьи, эхиримжи вахтара Кьиблепатан Дагъустандин лезги районра радио кардик кухтунва. Идай за Ахцегь райондин кьил Осман Абдулкеримоваз, Сулейман-Стальский райондин кьил Нариман Абдулмуталибоваз чухсагъул лугьузва. Хиве авай жавабдарвал чIехиди ятIани, абуру гьамиша чи редакциядихъ галаз алакъа хуьдай декьикьаяр жагъурзава.
Мегьарамдхуьруьн райондин администрациядин пресс-къуллугъдин начальник Гуьльмира Закуевадихъ галаз чна дуствилинни кIвалахдин рекьяй сих алакъаяр хуьзва. Ам инсанвилин къилихар квай, бажарагълу муаллим-филолог ва журналист я. Сагърай вич!
Алай девирда радио рекъемрал элячIнава. Адахъ телевизоррайни яб акализ жезва. Ватандашрин фикир мад ва мад хайи чIалал хабарар гузвай радиодал желб авун патал заз лугьуз кIанзава: Лезги редакциядин передачайрихъ гьар юкъуз сятдин 12-даз 10 декьикьа, киш юкъузни гьяд юкъуз сятдин 13-даз 10 декьикьа кIвалахайла, яб акализ жеда. Идалайни гъейри, чун 105,6 FM-да (Кьиблепатан Дагъустанда — 104,6 FM-да), “Россия” радиода эфирдиз экъечIзава.
Эхиримжи вахтара “Шалбуздагъ” тIвар алаз чна тележурнални кардик кутунва. Ам вацра са сеферда къалурзава.
Гьуьрметлу ватанэгьлияр, Лезги радиодин коллективдин патай квез алукьнавай 2020-йис мубаракрай! Къуй квел гьамиша хъсан, шадардай хабарар агакьрай!
Наира Рамазанова,
Дагъустандин радиодин
Лезги редакциядин кьилин редактор
