2017-йисан август. Педагогикадин институтдай зенгзава хуьруьн муаллимдиз: бес вун исятда иниз атана кIанзава. Акъата. Гуьзлемишзава.
Ана зун дидед чIаларин сектордин заведующийдизни вахтуналди директордин везифаяр тамамарзавай Гьамзат Жамалудиноваз герек хьанва.
Лугьузва хьи, алай аямдин дегишвилерихъ галаз алакъалу авуна, вуна сифте яз школадиз къвезвай лезги аялриз “Азбука” туькIуьрна кIанзава. Вахт тIимил я — декабрдин 24-далди. Им вири республикадин вилик акъвазнавай месэлайрикай виридалайни важиблуди я. Вири чIаларал ахьтин цIийи ктабар акъудна кIанзава. Анжах лезги школайриз ам туькIуьрдай кас жагъизвач. Месэла Москвадин ва чи республикадин Кьилин гуьзчивилик ква. Саки гьар юкъуз чавай хабар кьазва. Зазни лезги школаяр ктабар авачиз амукьна кIанзавач. Чалай аслу вири мумкинвилерни хиве кьазва…
— Вири хъсан я, амма залай а кар и куьруь вахтунда алакьдач. За сифтегьан классра кIвалахзавач, я заз ана кIвалахдин системани эсиллагь чидач. А ктабдихъ галаз зи са алакъани хьанач, авач. Хтулризни 1-классда кIелун патара кьисмет хьана. Квез герекдини зи гъилин хатIар ваъ, компьютердин вариант я. Адавни, гьикьван къе заз айиб ятIани, зун таниш туш, я ам захъ авазни авач. Зун, квез аквазва, яшлу я. Хиве кьуна, инлай хъфин кьегьалвал туш. Ктабар аялрин гъиле хъсанбур кIанда. А кардин терефдар зунни я. ГьакIни зун хуьре яшамиш жезва, кIвалахални ала, кIвалени ялгъуз я. Агакьдач. Куьне ахьтин кас сифтегьан классра гьакъисагъвилелди кIвалахзавай тежрибалу муаллимрин арадай жагъура, зани, герек хьайитIа, завай жедай куьмекар адаз гуда, — лагьанай за.
Эхирни чун са меслятдал атана. Ктабдал кIвалахдай мумкинвал заз гун патал директорди чи райондиз образованидин управленидин начальникдиз зенгна. Школадин директордиз вичин къуллугъдин тIварунихъай чарни кхьена. Москвадизни лезги школайриз цIийи “Азбукадин” автор зун тирвилин малуматар рекье туна. Зун кIвалахдив эгечIна. Кардин важиблувал гьиссна. Аялрин гъилера авай ктабрихъ галаз таниш хьана. Чешне патал Россиядин маса халкьарин “Азбукаяр” жагъурна. Сифтегьан классра кIвалахзавай тежрибалу муаллимрихъ галаз жуван хайи хуьре ва райметодкабинетди меслят къалурай маса (Мегьарамдхуьруьн, Филерин, Бут-Къазмайрин) школайрани ихтилатар авуна.
Сентябрь. КIелунин йисан сифте йикъара винидихъ тIвар кьунвай институтдин дидед чIаларин сектордин илимдин къуллугъчийри — Хайбула Вакиловани Жаклина Мейлановади саки гьар юкъуз зенгер ийиз, кIвалахдикай хабарарни кьаз хьана. Са сеферда директорди чун (зун хьтин, маса классриз, халкьариз учебникар туькIуьрзавайбур мадни авай) санал кIватIна, кIвалах ни гьикI ийизватIа, хабарар кьуна, суьгьбетарна.
За лагьана: “Лезги школайра лезги аялриз урус чIалал гузвай тарсарин кьадар лезги чIалал гузвайбурулай гзаф я. Урус алфавитда авай гьарфарин кьадарни (33) лезги алфавитда авайбурулай (45) тIимил я. И гьалди чаз алфавитдин са-са гьарф урус тарсунилай вилик лезги тарсуна аялриз чирдай мумкинвал гузвач. Илимда чирвал гунинни къачунин диб яз гьисабзавай принципдал-опереженидал (чизвайдалай чирзавайдал) — амал авуна хъсан “Азбука” туькIуьриз хьун мумкин туш. И принципдал бинеламиш яз туькIуьрнавай ктабрай кIелай чи аялрин са пай лезги гьарфар вири тийижирбур жезва. Гьарфар-сесер ава лезги чIала урус чIала эсиллагь авачирбур (гъ, гь, къ,кь, кI, пI, тI, уь, хъ, хь, цI, чI — 12), са чIаланбур муькуь чIаланбуруз тешпигьбур (й, м, н, р, з, с, т), мукьвавал авайбур (б, в, г, д), михьиз чаравал авайбур (к, п, т, ц, ч). Гьавиляй абур чирунивни чун масакIа эгечIна кIанзава.
ЧIаларин месэладай декабрдиз кьиле фейи нубатдин пресс-конференциядал Владимир Путинани инанмишвилелди лагьана хьи, “необходимо обеспечить равные возможности для изучения родного языка” (“Российская Газета”, 2017, 15.12. 2-ч).
Тежрибадай аквазва хьи, лезги хизандай школадиз къвезвай аялдиз сифте лезги гьарфар, ахпа, абурув гекъигуналди, урус чIала авай гьахьтин гьарфар чирзава. Виликан ктабар гьакI туькIуьрнавай. Муаллимриз, урус чIала авачиз, лезги чIала авай 12 гьарф чирдай вахт тIимил жезва. Нетижада класс акьалтIарзавай аялриз лезги гьарфар вири чир жезвач. Гь, хь, хъ, къ, кI, кь гьарфара ягъалмишвилер жезва. Уьмуьрди тестикьзавайвал, чIал инсандиз вич авай шартIари, гьалари, чкади чирзава. Вини дережада аваз 2-чIал чириз кIанзавайдаз 1-чIал (дидед чIал) хъсандиз чиз ва я вичи чирзавай 2-чIалал рахазвайбурун арада яшамиш жезваз кIанда.
Чна чи аялриз сифте дидед (лезги), ахпа урус ва я маса гьарфар чирун лазим я. И кар патал чарасуз шартI школайра дидед чIал чируниз гузвай тарсарин кьадар садни зур сеферда хьайитIани урус чIалан тарсариз гузвай кьадардилай артухарун я. Чи школайра гьафтеда 5 сеферда урус, пудра лезги чIалан тарсар ава. И 5 тарсуна чирзавай гьарфар сифте лезги тарсара чирайдалай кьулухъ урус тарсара чирна кIанзава. Гьа и гьафтеда 3 тарс гузвай, лезги чIалан тарсара мадни урус чIала авачир 12 гьарф чирун истемишзава чи программайри.
Дидед чIал чирун патал сад хьтин мумкинвилер гана кIанда лугьузватIани Президентди, а мумкинвилер чахъ гьеле авач…
Сентябрдин эхиримжи йикъар. Физва зун жува ийизвай кIвалах къалуриз чи Педагогикадин институтдиз. Директор чкадал жагъанач. Дидед чIаларин сектордин заведующийди лагьана хьи, икI виже къведач. Ктабда хьун лазим тир шикилар урус гафаралди кхьин герек я, белки, урус художникдал ацалтайтIа. Генани, им гъилин вариант я кьван, бес “компьютердин вариант кIан жеда” лагьаначирни? Ам чна Москвадиз рекье твазвайди я. Школадиз герек ктаб акъудун патал гьабурун разивал кIанзава.
За гила вуч авун лазим я? Компьютерни кIвале ава. Вуганва директорди институтдай. Амма заз ам чирдай вахт, я кIвале адал кIвалахдай маса кас авач. Вилик “Азбука” ква. Ам агакьарна кIанзава. Гьадал кIвалахун важиблу я. Вахт физва.
КIвалахзава…
2-вариант гваз хъфизва институтдиз. Директордин эмирдалди заз куьмекдиз эверна кIваляй гъизва чпин са къуллугъчи, табасаранви. Адани лугьузва хьи, вичиз лезги чIал чидач. Гьавиляй компьютердал кIватIун хиве кьаз жедач.
— Бес чна вучда? — фикирдик акатна директор.
— Куьмек кIан жеда, куьмек. Ктаб кьве касди туькIуьрдайвал ийида чна. Къе-пака жагъурда 2-касни. Вуна гьеле гьарфарал къведалди ктабда вуч хьун лазим ятIа, гьам гьазура, — лагьана дидед чIаларин сектордин заведующийди. Табасаранжува чпин школайриз туькIуьрнавай “Азбукадай” чешне яз гайи са шумуд чарни гваз хквезва зун кIвализ. КIвалахзава. Институтдихъ галаз алакъа телефондай хуьзва.
— Куьмекни жагъана. Алим. Педуниверситетдай. Ада хиве кьунва. Вуна гьа ваз лагьайвал кIвалах ая! — хабар гузва заз зенгиналди.
Октябрь. Жува хъувур кIвалах гваз хъфизва зун институтдиз. Чкадал герек ксар тахьун себеб яз, ктабдин соавторни жагъун тавуна, жува авунвай кIвалахдин копия илимдин са къуллугъчидив туна, компьютердал кIватIиз жедай касни жагъурна, материал гьадавни вугана, зун кIвализ хтана.
Ноябрь. Нубатдин сеферда физва Махачкъаладиз. Аквазва соавторни — педуниверситетдин муаллим. Ада зи соавторвал (“Азбукадихъ” галаз жедай уртахвал) хиве кьунач. Вичиз закай хабар авач лагьана.
Институтда (цIийи директорди) вуна “Азбука” электронный вариантда чав вахтунда агакьарнач, гьавиляй вахъ галаз чи меслятни куьтягь хьанвайдай я. Автор масад жеда лагьана. Дидед чIаларин сектордин заведующий азарлу тир. Ада телефондай гайи жаваб цIийи директордин фикирдив кьазвачир. Ам вичин гафунал аламай.
Декабрь. Акъатзава и варзни.
Лезги школайриз 2018-йисуз цIийи “Азбука” агакьзавач. Кар ана ава хьи, 2018-йисалай школайра лазим ктабар анжах Россиядин образованидин Министерстводи акъуднавайбур кардик кутазва. Адан приказдалди (14.12.2009, № 729) ихтияр ганвайбур, маса идарайри акъуднавайбур — ваъ. Чи гъилера авай “Азбука” Смоленскда акъуднавайди я. Ингье гьа ихьтин гьалар ава.
Абдулашим Гьажимурадов, муьгъверганви