И йикъара зун Эминхуьре чеб багъманчивилел, емишар, асул гьисабдай ичер, гьасилунал машгъул жезвай 5-6 итим алай чкадал акъатна. Ихтилат ичерикай, абурун сортарикай физвай. Абурун ихтилатрай малум хьайивал, ичерин сортар гзаф я.
Итимрин арада гьуьжетарни арадал атана, сада ичерин флан сорт лезгийринди я, муькуьда маса халкьаринбур я лугьуз. Заз и кар итижлу хьана: яраб ичерин гьихьтин сортар аватIа? И ва я маса сорт гьина арадал гъайиди ятIа?
Жуван архивда авай чарар, газетрай атIанвай кIусар гъилелай хъийидайла, зи гъиле, “Лезги газетдай” атIана, чарарик кваз хуьзвай “Ичерин тIварар” макъала гьат хъувуна. Тарихдин чешмейрилай эгечIна, ичерин тIварарикай кхьенвай макъаладай са бязи делилар къе заз газет кIелзавайбурун фикирдиз гъиз кIанзава.
Макъалада кхьизвайвал, ичерин сортарал гьалтайла, лезгийри, чпи цана, арадал гъанвай сортар гзаф ава. Дегь девиррилай багълар кутаз, хуьруьн майишатдин и хел вилик тухвай лезгийри ичерин цIудралди сортар арадал гъана. Кавказдиз, Урусатдиз ва Юкьван Азиядин уьлквейриз и ичер “Лезги ичер” хьиз сейли тир. Чи алимрини лезги сортарикай са кьадар малуматар ганва. Месела, филологиядин илимрин доктор Ф.А.Гъаниевадин “Лезги чIалан майишатдин хилерин лексика” (урус чIалалди) ктабда (Махачкъала, 2004-йис) Куьре патан майвайрин сортарикай, абурукай яз ичерикай са кьадар малуматар гьатнава. Къубадинни Куьредин лезги сортарикай са бязи делилар чна агъадихъ гъизва.
Нуьвед ичер Къуба патан сорт я. И тIвар литературный чIала “нуьгед ичер” хьиз гьатнава. Им дуьз туш. А сорт арадал атай лезги хуьруьн тIвар Нуьведар я. Етим Эминан шииррани и ичин тIвар “нуьвед ичер” хьиз гьатнава. Ибур чIехи, залан, чпик миже пара квай яру ва ширин ичер я.
Шихижанияр — и сорт Къуба пата Шихижан лугьудай лезги багъманчиди арадал гъана. Исятда гьам Азербайжанда, гьам Дагъустанда и сорт кьериз-цIаруз гьалтзава.
Афатар — Кьасумхуьрел Афат лугьудай багъманчиди цана, агакьарнавай сорт я.
Дагърантар — и тIвар “Дагъустан” ва “рант”, “ранет” гафарикай туькIуьр хьанва: “Дагъустандин ранетар”. И сорт ахцегьвийри арадал гъана.
КIвалакI ичер — ибуруз “жунгав ичерни”лугьузва. Акунрай и ичер тинидин кIвалакIдиз ухшар я. Ширин, винел пад хъипи ва яру рангар какахьай ичер я.
Къенетар — ибур хъипи ва ширин ичер я. И сортунин тарар багъдин юкьва, муькуь сортарив гекъигайла, къене пата цадай. Гьавиляй и тIварни “къене” + “тар” гафарикай туькIуьр хьанва.
ЦIару ичер — рангуниз килигна, и ичериз ихьтин тIвар ганва. Цурувални ширинвал квай ичер я.
Цуру ичер — Ахцегьрин сорт тир и къацу ичерик цуру дад ква. И сорт гьам Къуба пата, гьам Дагъустанда гзаф чкайра ава.
КIуьгьуь ичер — и сорт Кьасумхуьрел арадиз гъана, гуьгъуьнлай маса районризни чкIана. И ичерикай патар (зурар) ийида.
Къабах ичер Ахцегьрин сорт я. Ичер екебур ва хъипибур жеда. Са акьван ширин туш. Гьавиляй и сортуниз “къабах ичер” тIвар ганва.
Гатун ичер. Кьве жуьредин гатун ичер ава: Къубадин гатун ичер ва Ахцегьрин гатун ичер.
Маллагьмедар. Сифте яз Ахцегьа Малла Агьмед лугьудай са касди и сорт цана, агакьарнай.
КIахар ичер. 150 йис идалай вилик Ахцегьрин багъманчийри арадал гъайи сорт я. Гьар йисуз майваяр гъида. И яру ичерал экуь зулар ала.
Куг ичер. Ахцегьрин сорт я. Тарарин кукIван хилерал генани гзаф ичер жеда. “Куг ичер” тIварни инай атана.
Жиргьажи. Бязи чешмейра и сортуниз “нуьвед ични” лугьузва. Гьакъикъатда им маса сорт я. Амма и сорт сифте яз Нуьвед хуьре цана агакьарнавайди я. 100 йис идалай вилик и сорт и хуьряй тир Гьажиди Ахцегьиз тухванай. Къуба патай Гьажиди гъайи жир фикирда кьуна, ахцегьвийри и сортуниз «жиргьажи» тIвар гана. Яру рангунин ширин еке ичер я…
Лезги ичерин сортар мадни цIудралди ава.
Лезгийри багълар кутазвайдакай машгьур сиягьатчи А.Контариниди XV асирда малумат ганай. “Лезгийри икьван багълар гьикI цана? Майвайриз, иллаки ичериз килигайла, инсан жуван вилерин чIалахъ жедач”, — гафар кхьей сиягьатчиди тастикьарзавайвал, XV асирда лезгийри Дербентдинни Шемахидин арада авай чпин чилерал багъманчивал лап вилик тухванвай. Гуьгъуьнлай XVII виш йисан тарихчи Эвлия Челебиди Куьрединни Табасарандин багъларикай малумат ганай.
Шадвал кутадай кар ам я хьи, чи йикъарани лезгийри чпин берекатлу чилерал багъларин майданар йисалай-суз артухарзава. Ичин багълар, гьабурукай яз гзаф бегьер гудай багълар кутунай СтIал Сулейманан ва Мегьарамдхуьруьн районар республикада вилик жергейра ава.
Хазран Кьасумов
