Профессор Агьед Агъаева 60 йис идалай вилик Етим Эмин лезги халкьдин рикI алай шаир я лагьанай. Адалай кьулухъни Эминан яратмишунриз къиметар гайибур хьана, амма вучиз ам халкьдин рикI алай шаир ятIа лагьай кас хьанач.

Са патахъай, литературовед Фируза Вагьабовади, чи литературада Эминан кьетIенвилиз гайи къимет яз, ихьтин гафар ава:  “Дуьньядиз килигунин  /гьа девирда/ адет хьанвай тегьердилай са гужалди элячIна, инсандин писвилизни хъсанвилиз диндин истемишунралди килигунин фикиррикай азад хьана, Эмина /вичин шиирра инсандин гуьрчегвилин/ цIийи чешне туькIуьрна”.

Муькуь патахъай, Ф.Вагьабовадин гафариз жаваб яз, гилан девирдин алим Руслан Къадимова къейдзава: “Етим Эмин “дуьньядиз килигунин адет хьанвай тегьердилай” садрани эля­чIай­ди туш, ам диндал пара кIеви инсан тир ва гьакI язни амукьнай, гьа кIе­вивал адан поэзияда дуьньядиз килигунин тегьердин бине хьанай”.

И фикир лагьанатIани гилан девирдин алимриз адет хьанвайвал, са делилдалдини вичин гафарин гъахълувал субутнавач. Эмин, адан шииррай аквазвайвал, “диндал пара кIеви инсан” тушир. “Зун са аси бенде я хьи, гунагьарни гзаф хьайи”, — лугьузва шаирди вичикай “Мубарак Исмаил” шиирда. Ада гьакIни “Мубарак” тIвар алай са маса шиирда “диндал кIеви” инсандивай лугьуз тежедай, “кIани ярдихъ галай уьмуьр женнет я” келима лугьузва. “ТIварун стхадиз” шиирда шаир шариатда авай пара папар гъидай ихтиярдал хъуьрезва, гзаф папар гъизвайбурукай, “цIудни гъуй”, “мадни артух сандухдин паяр жеди” лугьуз, ягьанатарзава.

“Диндал кIеви” инсандиз хьиз, Аллагьдин кьадардал рази хьана, Эминаз атIа дуьньядиз Худадин патав гьерекатна физ кIанзавач, и дуьньяда акъвазиз кIанзава. Шаирди “Рекьидайла лагьай чIал” шиирда “са касдиз муьгьлет ая тIун”, “и дуьнья женнет ая тIун” лугьузва.

“Дустариз” тIвар алай шиирда “вил атIудач дуьньядихъай — ширин я” лугьузва. “Девран гьей” шиирда, Чархи Фелекдихъ элкъвена, вич адан къайдайрал нарази тирди лугьузва: “Халкьдиз бахтар дуьз пайнач на”, “адалатсуз я хьи хупI ви дуван”…

Е.Эминал къведалди авай шаиррин эсеррин кьилин темаяр Аллагь, пайгъамбар, женнет, жегьеннем, эхират ва маса гьахьтинбур тир лугьуз, шагьидвал ийизва Гъ.Садыкъиди. Гьахьтин шаиррин рехъ давамарзавай, диндал кIевивал авун вичин поэзияда дуьньядиз килигунин тегьердин бине тир шаир яз хьанайтIа, Эминакай “лезги халкьдин рикI алай шаир” жедачир — ам гьа са жуьредин (тупIал) шаиррин жергеда авайбурукай сад жедай.

Бес вуч себеб аваз, Эминакай “лезги халкьдин рикI алай шаир” хьана?

А. Агъаева и суалдиз икI жаваб гузва: “Ада халкьдал алай гьал, адан къилихар, хесетар, ацукьун-къарагъун, мурадар, дердер — ибур вири яшайишдин рекьяй гьахълувилелди ва еке устадвилелди къалурна. Яшайишдин и гьахълувал дуьм-дуьз къалурун себеб яз, Эминан тIвар идалай кьулухъни гзаф виш йисара халкьдин арада амукьда, ам гилан ва гележегдин литература патал баркаллу чешне яз хьана ва яз амукьда”.

Маса гафаралди лагьайтIа, Е. Эмин лезги литературада реализмдин, яни дуьньядин гьакъикъат авайвал, вичиз хас тир кьетIенвилералди къалурунин бине эцигай кас я.

Реализмдин лишанар Е. Эминалай вилик яшамиш хьайи маса лезги шаиррин яратмишунрани авай. Месела, ХVIII асирда Кьуьчхуьр Саида чи халкьдин яша­йишдикай туькIуьрай чIалар къалуриз же­да. Поэзиядин и хиле Эмина Саидан рехъ давамарна. Мисал патал “Гьарай, эллер!” шиирдай са бенд гъин:

Гьарай, эллер, пис ксариз

Ажеб дуьнья хьанавачни!

Дугъри ксар дуьньядикай

ХупI гуьгьуьлар ханавачни!

Амма Етим Эмина реализм тек са халкьдин яшайишдикай туькIуьрай яратмишунра ваъ, гьакIни гьар са инсандин уьмуьрда жезвай шадвилерикайни пашманвилерикай, дишегьлидин къаматдин ва ахлакьдин гуьзелвиликай туькIуьрай эсеррани, санлай вичин поэзияда тестикьарна.

Чешне патал килигин чун инсандин уьмуьрда жезвай шадвилерикайни пашманвилерикай туькIуьрнавай “Вирт ква­хьай­даз” тIвар алай шиирдиз. И шиир, А.Агъаева шагьидвалзавайвал, са ихьтин дуьшуьш себеб хьана кхьенвайди я. Садра Эмина, вичин дуст Гьажи Тагьираз вирт авайди чиз, са тIимил пулни вугана, адан кIвализ вирт къачуз сад ракъурда. Гьажи Та­гьираз дустуниз вирт пулунихъ гуз ре­гъуь жеда, амма гьавайда гудай мердвални адахъ жедач. Ада Эмина ракъурнавай касдиз вирт амач лагьана жаваб гуда. А кас хъфейла, Гьажи Тагьира вичин папаз лугьуда: “Мад Эминаз гун хьанач, къала, паб, вирт авай гетIе гъваш, чна са кIус виртни нен, а къапуна вуч аматIани акван». Папа гетIе къачуда, килигайтIа, затIни амач. Иесидин вирт кIвалел алай лежберди тIуьнай кьван. Гьажи Тагьира адалай суддиз арза гуда. И арзадиз суддин къази тир Эмин килигда. Шариатдин къанунрал амал аву­найтIа, угъридин кIвал чIур хьун лазим тир; адаз къвезвай кар кьезиларун патал са себебни авачир. Амма Эмин вирт квахьай агьвалатдив къариб жуьре эгечIна. Гъенел атай дустуни ракъурнавай касдиз кIвале авай вирт элкъуьрун — им Эмина еке тахсир яз гьисабна ва вичин патай угъридиз чуьнуьхай вирт гьалална:

Бес жечни ваз ихьтин хифет,

ви дустариз тагайла на?

Дуьз дуван им хьайтIа эгер,

тухвайдаз гьалал хьана хьи.

Е.Эминан и цIарара вири ава: реализм, юмор, инсанрин уьмуьрра жезвай шадвилерни пашманвилер, амма диндал пара кIевивал авач.

Дишегьлидин къаматдин ва ахлакьдин гуьзелвиликай туькIуьрай са шиирдизни фикир гун. Ингье Эминан “Вун авачир женнетни кIандач” шиирдай са бенд:

Бегьем битмиш хур авай яр,

Гьам къамат, абур авай яр,

Лацу пеле нур авай яр,

Хъфимир зун туна ялгъуз.

Ярдиз лагьанвай и чIалар майдандал вирибуруз лагьанвайбур хьиз туш, кIелзавайда абур чарадаз ван къведа лагьана фикирни ийизвач. И кардихъ галаз сад хьиз, шаирдин гафарай, гьар кIелза­вайдаз атIа дуьньядин гьуьрипери ваъ, и дуьньядин чан алай дишегьли, вич цаварилай чилел эвичIнавай гуьрчегвилин гъуц хьтинди, аквазва.

Бес гьабур тушни литературовед Ф.Вагьабовади лагьай, инсандин писвилизни хъсанвилиз диндин истемишунралди килигунин фикиррикай азад хьана, Эмина туькIуьрай инсандин гуьрчегвилин цIийи чешнедин лишанар?!

Е.Эмина лезги поэзия уьмуьрдин гьакъикъатдив агудна. Шаирдин яратмишунра дин аватIани, бине ам туш  — адан бине уьмуьрдин гьакъикъат я. Адан динни халкьдин дин хьиз я: жув шад тирла, вич рикIелай алатдай, жув пашман тирла, вич рикIел хкведай, жуваз уьмуьрдин гьахъсузвал акурла, вичелай нарази жедай…

Гьакъикъатдиз мукьва хьайи шаир халкьдизни мукьва хьана. Адан шиирар устадвилелди туькIуьрнавай халкьдин фикирар хьана, а шиирар туькIуьрай кас халкьди вичикай сад яз гьисабна. Эмин гьар са инсандиз вичиз ухшар, амма вичелай михьи ва бажарагълу кас яз аквазва. И карди ам лезги халкьдин рикI алай шаир авуна…

Лезги культурада Етим Эминан роль Ренессансдин девирда, чеб динэгьлийрин арадай акъатай, амма чпи цIийи, вичин бинеда дин ваъ, дуьньядин гьакъикъатдин шикил авай культура арадал гъайи, Европадин культурадин векилрив гекъигиз жеда.

Е.Эмин вири девирра — диндин къуват еке тир пачагьдин девирдани, диндихъ къуват авачир Советрин девирдани, гьар са камуна мискIин эцигнавай гилан девирдани — лезги халкьдин рикI алай шаир хьана ва идалай кьулухъни гьакI яз амукьда. Вучиз лагьайтIа, адан поэзиядин бинеда лезги гьакъикъат ава. Шаирдин поэзиядин кьилин темаяр лезги халкь авай гьал, адан къилихар, хесетар, ацукьун-къарагъун, мурадар, дердер я…

Мансур Куьреви