Лезги гьикаятдал рикI алайбуруз чпин ктабрин кьацI чи аямэгьли писатель, публицист, “Лезги газетдин” сиясатдин отделдин редактор Нариман Ибрагьимован “Зегьерлу кьисас” тIвар алай ктабдалди алава хъийидай мумкинвал хьанва. Кьве повестдикайни са шумуд гьикаядикай ибарат цIийи ктаб и йикъара “Мавел” басмаханада кIеви жилдера аваз акъатна.
Н.Ибрагьимован къелемдикай икьван чIавалди хкатнавай бязи ктабрин, эсеррин тIварар кьуналди, кIелзавайбурун рикIел “Гъурбатдикай игитдизни ватан жедач”, “Худа-Верди — Буда-Верди”, “Къуьлуьн кьилер”, “РикIин кIусар”, “Ватандиз рехъ”, “Вичин девирдин къагьриман” ва маса гьикаяяр, повестар хкун кутугнава.
Лугьуз жеда хьи, тиражар тIимилбур ятIани, лезги эдебиятдин мезреяр цIийи-цIийи ктабри гегьеншарунин гьерекат давам жезва. Ашкара, амма шадар тийизвай делилдин патахъайни хиве кьуна кIанда: алай аямдин лезги эдебиятда гьикаятни шиират ленгвилелдини генгвилелди тафаватлу жезва.
Кьилдин бязи жанраяр фикирда кьуртIа, чи йикъара лезги эдебиятда гьикаятдин хел са кьадар ленг хьанва. Гьикаяяр, этюдар ва куьлуь кIалубдин эсерар кхьинал машгъул цIийи-цIийи авторар (абурун яратмишунар “Лезги газетдин”, “Самур” журналдин чинра пайда жезва) аватIани, чIехи жанрайрал гьалтайла, авай гьалар заз мишекъатбур яз аквазва. Виликди камар къачузвай шииратдин хелни, газетриз ва кьилдин ктабра аваз акъатзавай бязи авторрин эсеррин метлеблувилиз килигайла, аквазва хьи, тариф ийиз жедай гьалда авач. Къе машгьур жез кIанзавайбуруз регьят рекьерни мумкинвилер ачух я: кьве цIар кхьин ва интернетдиз чукIурун бес я. Мад са кардиз за фикир ганва: марифатлу кIелчийри я тарифарзава, я тахьайтIа абур кисна акъваззава. “За ви эдебиятдикай вучзавайди я?” лугьудай саягъда. Вучиз ихьтин чкадал атанва? Эдебият сафунай ягъунин чарасуз хел — критика — саки амачирвиляй. Эгер чна архивра авай виликан “Самур” (“Дуствал” тIвар алаз акъатай девирни фикирда кьазва) журналдин чинриз вил вегьейтIа, анрай чаз критикадинни библиографиядин макъалаяр, рецензияр аквада.
Ихтилат са тIимил маса магьлейрихъ акъатнатIани, гила зун бегьерлу къелемдин цIийи ктабда гьатнавай эсерар квекай ятIа, гьадакай сад-кьве гаф кхьиз алахъда. Ктабдиз “Зегьерлу кьисас” ана гьа ихьтин тIвар алай детективдин цIийи повесть гьатнавайвиляй ганва. Чаз чизвайвал, лезги гьикаятдин алемда детективар гьеле-меле авач, ивиляйни кIелчийри-гьевескарри ктабдиз итиж авун, эсердихъ галаз таниш жез тади авун мумкин я. Гаф кватай чкадал къейд ийин хьи, цIийи ктабда авай повестар икьван чIавалди литературадинни художественный ва жемиятдинни сиясатдин “Самур” журналдин са шумуд нумрада галаз-галаз чапдай акъатна.
Детективдин жанрдикай рахадайла, чи рикIел мектебра лезги эдебиятдин тарсара аялрини чирзавай, бажарагълу гьикаятчи Абдулбари Магьмудован “Веси” повесть хквезва. Амма Н.Ибрагьимова теснифнавай повесть гъвечIи яшдин кIелчияр патал туш.
“Зегьерлу кьисас” повестдин сюжет кIелзавайдан фикир желбдай вакъиайралди девлетлу я. КIелзавайди халисан дадуна са вад-цIуд чин кIелайдалай кьулухъ гьатзава. Кьилин игит силисчи Гьабиб я, эсердин игитрин арада Сувайнатан, Зейнединан тIварарни мукьвал-мукьвал гьалтзава. Вичин муьгьуьббат я лугьуз, Зейнедина Сувайнатан зегьле тухузва, терс ва кубут амалралди вичин ахлакьсузвилер дуьздал акъудзава. Ада, Зейнедина, халисан кIанивилин гьиссер куькIвенвай намуслу инсандиз эсиллагь кутуг тавунвай амалар, гьашервал, эдебсузвал къалурзава; гьа инал ам эсердин нагьакьан игит тирди кIелзавайдаз тамамдаказ субут жезва. ЧIуру, нагьакьан хесетарни амалар хас тир Зейнедин чуьнуьхгумбатIни я. Ада туьквенрай пул, метягь чуьнуьхай дуьшуьшарни элдиз малум я.
Ингье вакъиаяр, сад муькуьдан гуьгъуьналлаз, цIиргъинда гьатна, давам жезва, са кьадар чIаварилай пуд дуст — Зейнедин, Жабир ва Маодин — са юкъуз къариба тегьерда кьена лагьай чав гьатзава. Силисчи Гьабибан вилик и агьвалат ахтармишунин, силис тухунин ва тахсиркар (ва я тахсиркарар) дуьздал акъудунин месэла акъвазнава. Гьич са белгени, гьич са делилни, галкIидай са чкани жагъизвачиртIани, силисчиди пуд кас кьейи агьвалат дуьшуьшдин кар туширди, ам мукьуфдивди ва пешекарвилелди тешкилнавай кьиникь тирди гьасятда гьиссна. Амма цIил хьиз яргъи хьайи силисдин кIвалахри силисчи шадарзавачир. Вири жуьредин алахъунар, къекъуьнар, ахтармишунар, махсус экспертизаяр тухвайдалай кьулухъ, адан шак къецепатан чIаларин муаллимвиле кIвалахзавай Сакитал фена. Эхирни ада пуд касдиз къаст авурди Сакит тирди субутна. Сакита вичин уьмуьрдин юлдаш Суванайтаз а пуд къурумсахди, кьиле Зейнедин аваз, авур кардай анжах гьа и жуьреда кьисас къахчун кьетIнавай.
Тахсиркар субут хьайидалай кьулухъ, эхирдай силисчиди вичи вичиз хсуси, адетдинди тушир къарар акъудзава: вич гьатта къуллугъдилай алудайтIани, ада жемиятдиз анжах хъсанвилер ийизвай, вичикай са зиянни хкат тийизвай Сакит дустагъда ацукьарун намусди кьабул тийидай кар яз гьисабзава. Гьа и фикирдал атай Гьабиба Сакитан тахсир субутзавай чарар-цIарар кузва, маса затIар вацIуз гадарзава. Къанундин сергьятрай акъатнавай къарар кьабулун кIелзавайбур патални бейхабар вакъиадиз элкъвезва, амма гьа инални тамамвилелди автордин жигьетдин тереф хуьз жеда…
И зенд ктабдин метлебдикай сифте чина ганвай куьруь малуматдани кхьенва: “…Авторди гьикаятдин яратмишунра чан гъанвай игитрин гьар йикъан уьмуьрдалди, кьисметралди ягь, намус, гьахъвал, къенивал, мергьяматлувал къимет авачир хьтин ерияр тирди, абур квахь тавунвайди субутзава”.
Эсердин куьмекдалди гьикаятчиди акьалтIай вагьшивилин, инсансузвилин, тек-туьк дуьшуьш жедай хьтин жувпересвилин ериярни гьерекатар русвагьзава; ихьтин крариз рехъ гузвайбурун эхир пехир жезвайди къалурзава; кIелзавайдан алемдиз килигунин, ам кьатIунунин теоретический бинеяр дегишардай хьтин таъсир арадал гъизва. Повестдин винел композициядин барадайни авторди пешекарвилелди кIвалахнава.
ЦIийи ктабда гьатнавай муькуь повестни чи йикъариз талукьди я, гьа эсердини девирдихъ галаз чи гьикаят давам жезвайди субутзава, къенин йикъан гьакъикъат къалурзава. Амма гьа повестдикайни, санлай эсеррин чIалакайни, авторди устадвилелди менфят къачузвай эдебиятдин такьатрикайни са маса сеферда кьилди ихтилат хъувун кутугнава.
Умудлу я, бажарагълу писателдин гьикаятди кIелзавайбур сугъулардач. Яратмишунрин рекье адахъ мадни агалкьунар хьурай.
Куругъли Къалажухви
