(Эхир. Эвел — 23-нумрада)
Гамарин мектеб арадал гъунин важиблувал эвелни-эвел адакай ибарат я хьи, адан куьмекдалди чна и сеняткарвал, бинедилай дуьз жигъирдихъ рекье туна, гамар хурунин рекьяй виниз тир пешекарвал авай инсанрин гуьзчивилик кваз чирда. Гьар гьи жуьреда хьайитIани, кваквар ягъиз чирунинни пешекарвилелди кьилиз акъудзавай кIвалахдин арада еке тафават ава. Имни рекьин эвелда кьатIана кIанда.
Гам храдай устад — ибур гьакIан гафар туш, гамунин тарцихъ ацукьнавай низ хьайитIани икI лугьун дуьз къведач. Хъсан пешекар хьун патал кIелна, чирвилер къачуна кIанда. Алай вахтунда гам храдай устад сифте нубатда и хиляй чирвилер къачунвай, яни Дербентда ва я Махачкъалада халкьдин сеняткарвилин училищеда (гамар храдай отделение) 4 йисуз кIелнавай, ахпани и пешедал акъваз тавуна машгъул жез, республикадин ва Вирироссиядин дережада конкурсра иштиракзавайдаз лугьуз жеда.
Гьайиф хьи, чи халкьдин арада эхиримжи 30 йисуз (анжах са Бесира Мусаева квачиз) алишверишдин макьсаддалди гамар хран тийизмайвиляй чахъ и жигьетдай конкуренциядиз дурум гудай бизнесни амач. Эхиримжи йисара, и сеняткарвал кIвачел ахкьалдарунин итиж пайда хьайила, са вуч ятIани храз башламишайдаз гамар хурунин рекьяй устад тIвар гузва. Месэла четинарзавай кар ам я хьи, храз чир хьайила, амма и рекьяй кIелнавачирла ва производствода кIвалахунин тежриба авачирла, кьилел инструктор алачиз, вичин рикIиз кIандайвал, шикилар ва рангар акадарна хразвай касди вичихъ художественный жигьетдай къимет авачир шей (китч), лугьудайвал, халтура арадал гъизва. Ихьтин шейэр конкурсриз рекье тваз ва маса гуз жезвач, гьикI хьи, абурухъ базардин конкуренциядиз дурум гудай «къуват» авач. Ихьтин татугай гьалар еридал гуьзчивал авачирла ва и сеняткарвилин къайдайрал амал тавурла, арадал къвезва.
И рекьяй кIелунин чирвилер ва производствода кIвалахунин тежриба авачир, амма храз чизвай инсандивай виниз тир еридин шей арадал гъиз хьун четин кар я. Гьар гьикI хьайитIани, еридиз ам усалди жеда. И жуьредин шейэрихъ хъсанвал авач. ЧIехи гъалатI я, эгер усал еридин шейэр храз-храз, хъсан сеняткар жеда лагьана фикирзаватIа. Тежрибади ва ахтармишунри къалурзавайвал, и тегьерда хъсандиз храз чир жедач, амма гьа икIни виже къведа лагьай инанмишвал мягькемарда. И жигьетдай сифтедамаз дуьз патахъ рекье тун тавуртIа, виниз тир искусстводихъ галаз алакъада авай шейэр арадал къведач. Хъсан ери авачирла, абурукай я а касдиз вичиз, я халкьдиз хийирни жедач.
Дагъустанда, гамар хурунал гьалтайла, Табасаран ва Хив районра фабрикаяр амазма. Анра инструкторрин гуьзчивилик кваз хъсан еридин шейэр арадал гъизва. Эгер чи халкьди усал еридин шейэр храз хьайитIа, чун абурлудаказ аквадач, чи тIварни агъуз аватда. Чи халкь художественный жигьетдай виниз тир еридин гамар хуруналди дуьньяда машгьур хьайиди чна са чIавузни рикIелай ракъурна кIандач. Гьа и жуьредин сеняткарвал, яни гьа ихьтин еридин гамар хурунал чна чан хкунни герек я. МасакIа виже къведач. Гьавиляй чахъ лезги гамарин мектеб ва, 2 йисалай тIимил тушиз вахтунда кIелна, пешекарвал къачуз жедай чирвилеринни производстводин центр хьунихъ, абур чешнейралди таъминарунихъ ва абуру кIвалахзавай къайдадал гуьзчивал авунихъ важиблувал ава.
Къейд авун лазим я хьи, еке гамар храдай производстводи, и рекьяй фабрикайра ва масанра кIвалахунин тежриба авай хъсан устадар хьунихъ галаз сад хьиз, эвел кьилера гьукуматди датIана пулдин куьмек гунни истемишзава. Кьилди ксаривай, гьикьван зурба гьевес ва алакьунар абурухъ аваз хьайитIани, гьукуматдин ва я меценатрин куьмек галачиз и месэла гьялиз, кIелунар, лугьудайвал, «с нуля» арадал гъиз жедач. Чалайни кьилди и кар алакьнач. Гьавиляй за сифте нубатда чи районрин регьберривай куьмек тIалабдайвал хьана. И месэладал, за винидихъни къейднавайвал, чун 2023-йисалай машгъул я. Гьикьван чалишмишвилер авунатIани, гьелелиг ам кьилиз акъудиз хьанвач.
2022-йис за госархивра ва библиотекайра акъудна. Халкьдин прикладной искусствода гел тур, лезги артелра кIвалахай устадрин тIварар кьунвай делилар, жуьреба-жуьре материалрай чи халкьдин векилрикай гъвечIи малуматар кIватIна. 2023-йисан гатуз лагьайтIа, лезги районра агьалийрихъ галаз гуьруьшмиш жез, абурухъ амай гамарикай, гьайиф хьи, абурун кьадар къвердавай тIимил жезва, чIехи материал кIватIна. За жувахъ галаз Ахцегьрин край чирдайбурун музейда авай гамарин шикилар ягъун патал иллюстрациядин каталогар патал шикилар ягъунин рекьяй тежриба авай пешекар (адаз жуван хсуси такьатрикай пул гана) хутахнавай. Музейдин коллектив чна тухузвай кIвалахдив гъавурда акьунивди эгечIна. Гамар гьаятдиз акъудиз, абур югъуриз ва экIягъиз куьмекна. Янавай шикилар за Бесира Мусаевадал ва Бесен Нуьгьовадал рекье твазвай, пешекаррин хьиз, абурун фикир чир хьун важиблу тир. Гуьгъуьнлай Ахцегьа мискIинра къекъвена. Къенин юкъуз динэгьлийри ибадатзавай жуьмя-мискIинда гамар авачир. Чилик къацу рангунин синтетикадин ковролин экIянавай. Чи суалдиз жаваб яз, абуру лагьана хьи, мискIинда ремонтдин кIвалахар кьиле тухудайла, вири гамар куьгьне жуьмя-мискIиндиз хутахна. Чунни аниз фена. Анин имам А. Гьашимован ихтиярдалди чаз ана амай гамарин шикилар ягъун патал рак ачухна. Чна 30-далай виниз чIехи гамарин, гьакIни 20-дав агакьна кьулан жуьрединбурун ва гъвечIибурун шикилар яна. Гамарин нехишрик лап кьитдаказ гьалтзавайбурни квай.
Гьелбетда, им регьят кIвалах тушир. Къатуна авай гамар, абуруз лагьайтIа, фадлай рагъ ва гьава ганвачир, акъудиз, са шумуд патахъай абурун шикилар яна. Абур йисаралди, са касни гелкъвен тийиз, къатуна авай… Гамари кIвачик хьун истемишзава. Рагъ, гьава гана, абуру «нефес» чIугуна кIанзавайди я. И къайдайрал амал тавурла, абур фад куьгьне ва чIур жеда. ГьакI гадарнавай гамар «сагъ» амукьуникай рахун гьаваян кар я. Зи фикирдалди, вири гамар кардик квай жуьмя-мискIиндиз хкун лазим я, абурал инсанар къекъведайвал, кIап ийидайвал. Гамар куьгьне жуьмя-мискIинда Ахцегьрин край чирдайбурун музейдилай 5 сеферда гзаф авай. Абур хуьз алахъна кIанда.
Ахцегьрин жуьмя-мискIинда чаз акур бязи гамар лезги гамарин каталогдик кутунва. Ам алай йисуз акъатда. Къейд ийин хьи, и каталогда Ахцегьрин край чирдайбурун музейда, куьгьне жуьмя-мискIинда, Ахцегь райондин хуьрера (Ахцегь, Калукар, КьакIар, Луткунар ва масабур) лап тIимил гьалтзавай куьгьне гамарин шикилар гьатнава. ТIварар кьунвай хуьрера зун гьар са мискIиндиз фена. Гьайиф хьи, халис лезги гамар анра тек-туьк ама. ЧIехи пай чкайра чиле импортдин синтетика ава.
Гьа са вахтунда за Ахцегьа чкадин агьалийривай лезги гамарин мектеб ачухун абуруз гьикьван итижлу ятIа чирун патал ахтармишунарни кьиле тухвана. Ахцегьар чIехи хуьр я. Гзаф инсанар яшамиш жезва. Ана чи халкьдин вири къатар ава. Гамар хурунин сеняткарвилиз анжах са алишверишдихъ галаз алакъалу ксари (хсуси туьквенрин, кафейрин, межлисрин залрин иесияр ва мсб.) итиж къалурнач, абуру пул регьятдаказ къазанмишун лазим тирди къейдзавай. ИкI фикирун квехъ галаз алакъалу ятIа, гъавурда акьун четин кар туш. Амай вири жемятди, лугьудайвал, зегьметкеш халкьди, и кардиз екез итижзавай, гьа жергедай яз, диндал амалзавай ксари, эгер мектеб пайда хьайитIа, чпи рушар аниз гамар храз чириз ракъурдайди къейдзавай. Пенсияда авай гзаф дишегьлийрини и сеняткарвилиз итижзавай. Абуру мектебда чIехи яшарин дишегьлияр патал курсар ачухун тIалабзавай.
Ихьтин ванер хьайи зи гьевесни хкаж хьана, инанмишвал — артух. Эгер мектеб ачухиз хьайитIа, чирвилер къачудайбур жеда лагьана фикирна. Амма… Ери-бине Ахцегьай яз, ина райондин кьиле авай ксарин патай куьмек хьун фикирда аваз кIвалахдив гатIунай зи, гьайиф хьи, рикI хадайбур, лугьудайвал, арабадин чархара тIвалар твадайбур майдандиз акъатна. Садлагьана крарин чарх кьулухъ элкъвена. Чпихъ мумкинвал аваз, амма багьнайрикай далда кьуналди, крар чIуриз алахъна (2023-йисан сентябрдиз Ахцегьа аялрин яратмишунрин кIвале ачухай кружокдикай, адан чIуру нетижадикай за са тIимил геж хьиз кхьида). Лезги гамарин мектебдин вири план къалурна, 42 чарчел алай зи проектдиз районда кьилиз акъатун кьисмет хьанач…
Гьар гьикI ятIани, чна и рекье кIвалах давамарда. Четинвилериз дурум гуда, чи халкьдихъ рикI кудай меценатарни майдандиз акъатдайдахъ, проектдиз экуь дуьнья аквадайдахъ чун кIевелай инанмиш я.
Шерибан Пашаева
