Ватандин ЧIехи дяведин йисара гъалибвал къачуник чпин лайихлу пай кутур муаллимрин жергейра Нямет Велихановни ава. Ам 1920-йисан 14-августдиз Куьре округдин Цналрин хуьре кесиб лежбердин хизанда дидедиз хьана. Буба Велихан ва диде Аминат, вири жемят хьиз, пакамалай няналди кIвалахал жедай. КIвале пуд гъвечIи аял — Нямет, Ифриз, Загьра — килигдай кас авачиз, кьилди жедай.
1928-йисуз Велихана хва Нямет хуьруьн медресадиз ва 1930- йисуз къунши хуьруьз — Цмурдал школадиз кIелиз ракъурна. Мектебдин директор машгьур писатель Зияудин Эфендиев тир. Адан еке чалишмишвилералди ина а девирда сифте яз ирид йисан школа ачухнавай. Велиханов Нямета Цмурдал 1937-йисуз ирид йисан школа акьалтIарна. Адакай Цналрин сифтегьан школада хуьруьнбурукай сифте муаллим хьана.
1940-йисуз ада Дербентдин педучилище агалкьунралди куьтягьна ва ам Цналрин хуьруьн сифтегьан школадин директорвиле эцигна. Гьа и йисуз Нямет ВКП(б)-дин членвилиз кьабулна. А вахтара школадин директор тир адал еке четинвилер акьалтна. Мектеб патал бегьем дарамат хьанвачир. Тарсар гудай муаллимар авачир. Гзаф диде-бубайри чпин веледар (иллаки рушар) школадиз ракъурзавачир. Хуьре директорди агитациядин, хуьруьн майишат вилик тухунин кIвалахар тешкилна кIанзавай. Вири и крара Нямета вичин жавабдарвал гьиссна, намуслудаказ кIвалахна.
1941-йисан 22-июндиз дяве башламиш хьайила, вагьши душмандин аксина вири уьлкведин халкьар сад хьиз къарагъна. Гьа и йикъан сятдин пудаз Цналрин хуьруьн юкьвал еке митинг хьанай. Митинг кьиле тухвай ва анал сифте яз рахай Нямета, цIудралди жегьилри ва кьуьзуьбуру фашистрин чапхунчивал лянетламишна, чеб Ватан хуьн патал физ гьазур тирдакай малумарна.
Велиханов Нямета ва адан таяр тир Агьмедов Шихагьмеда, Къарабегов Эмира, Агьмедов Мигьамда ва маса жегьилри митингдал чеб гуьгьуьллудаказ фронтдиз фида лагьана арзаяр кхьена. Хив райвоенкомди абурун тIалабун кьилиз акъудна. Амма хуьруьн жемятдин, колхоздин, школадин кIвалахра Няметан важиблувал артух яз акуна, ам вахтуналди акъвазарна. Дяведи школадин, хуьруьн майишатдин кIвалахар дибдай дегишарна.
КIвалахдиз къабил итимар вири дяведиз тухванай. Абурун чкайрал аялри, дишегьлийри, кьуьзуьбуру зегьмет чIугвазвай. Школадин директор парторганизациядин секретарь Велиханов кьиле аваз, пионерри, комсомолри, коммунистри, хуьруьн вири жемятди йифиз-юкъуз кIвалахун тешкилна. Школада дяведа авай аскерриз гуьлуьтар, шарфар, бегьлеяр хурунин кружокар тешкилна. 1941-1943-йисара школьникри аскерриз 3780 жуьт гуьлуьтар, бегьлеяр рекье туна. ЖикIияр, дарманрин хъчар кIватIна. Колхоздиз еке куьмекар гана. 1943-йисан январдиз, кьиле Велиханов Нямет аваз, школадин муаллимри 20 000 манат ва вири хуьруьн жемятдини 73 000 манат чпин хсуси пулдин такьатар кIватIна, Шамилан тIварунихъ галай танкарин колонна ва В. Эмирован тIварунихъ галай авиаэскадрилья туькIуьрун патал гана. Муаллимри парторганизацияди, оборонно-массовый ва тербиядин кIвалахриз артух фикир гуз, гьар вацра кьве сеферда партсобранияр, гьар базардин йикъара кьве сеферда политинформацияр тухуз, дяведа ва далу пата тухузвай кIвалахрикай жемят хабардариз, абурун руьгь хкажиз хьана.
1943-йисан сифте кьилера душман Сталинграддив агакьзавай. Яру Армиядин вилик гьич са камни кьулухъ къачун тавунин месэла акъвазнавай.
Гьа и четин вахтунда Нямет, муаллим, директор, коммунист, гуьгьуьллувилелди фронтдиз фена.
1943-йисуз Няметан таяр-туьшер тир Цналрин кьегьалри — Тагьиров Багъира, Шагьпазов Велибега, Агьмедов Шихагьмеда, Къарабегов Эмира, Мисриев Магьмуда, Алиметов Умара чпин чанар Ватан патал ганвай.
Нямета Грозный шегьерда военный училище агалкьунралди куьтягьна. Ада, взводдин командир яз, Украинадин фронтда къуллугъзавайла, военный частунин командир А. К. Смирновалай ва политрук И. Прохоровалай адан буба Велиханаз чухсагъулдин чар хтанай.
Нямет Цналрин хуьряй Берлиндиз кьван яргъал рехъ фена. Ада Украина, Белоруссия азадна, уьлкведин сергьят чкадал хкана. Польша, Румыния, Болгария фашистрикай къутармишна. Велиханова душман вичин магъарадиз — Берлиндиз кьван хура туна.
1945-йисан 16-апрелдиз рейхстаг къачун патал гьужумзавай вахтунда къагьриман хва, муаллим, дирибаш аскер Нямета Ватан патал чан гана. Адан кьегьалвилер СССР-дин Яракьлу Къуватри, Гьукуматди са шумуд сеферда къейдна. Адаз Ватандин дяведин кьве, Яру Гъед, Женгинин Яру Пайдахдин орденар ва медалар гана.
Велиханов Нямет Германиядин Бранденбургда Гросс-Бедмейсан хуьруьн патав фаракъатнава. Цналрин хуьруьн жемятди, школадин муаллимри Н. Велихановаз ва дяведа чанар гайи 63 хуьруьнвидиз памятник-обелиск эцигнава. Хуьруьн школа адан тIварцIихъ янава. Игитар рекьидач, абурун баркаллу тIварар чи рикIера эбеди я.
Рамазан Велибегов, тарихчи, писатель
