Муаллимриз куьмек яз

“ЧIал  акьулдин булах я, акьул — чIалан дамах”

Алай девирдин мектебра адетдинбур тушир тарсар тухудай адетни дебда гьатнава. Ахьтинбурук тарс-къугъун, тарс-гьуьжет, тарс-конференция, тарс-сиягьат ва масабур акатзава. Хайи чIалан тарсара менфят къачудай жуьреба-жуьре материалар алай вахтунда муаллимриз интернетдай са акьван жагъизвач. Технологиядин тадаракрикай, интерактивный доскадикай, жуьреба-жуьре къугъунрикай, килигдай пособийрикай, тестерин кIвалахдикай менфят къачузвай тарсари, шак алачиз, аялрин рикIел аламукьунин зигьин хци ийизва. Гьа са вахтунда алатай тарсара къачур чирвилер умумиламишдай, тикрар ва мягькемар хъийидай мумкинвални жеда. Агъадихъ чна 7-класс­да лезги чIалан тарсуна тухуз жедай адетдинди тушир тарсунин (тарс-гьуьжет) тамам план куь фикирдиз гъизва.

ТАРСУНИН МАКЬСАДАР:

—  Лексика, орфография, синтаксис, пунктуация, морфология, морфемика, гафар арадиз атун, фонетика хилерай-илимрай авай чирвилер ахтармишун ва умумиламишун.

—  Аялрин чIал гегьеншарун.

—  Чирвилер къачудай гьевес артухарун.

ТАДАРАКАР:

—  Доска.

—  Интерактивный доска.

—  Компьютер.

—  Мел.

—  Пек.

—  Къелемар.

—  Чарар.

—  Дестейрин тIварар кхьенвай чарар.

—  Таблицаяр.

ТАРСУНИН ФИНИФ

Тешкилунин макъам. Муаллимдин гаф.

— Салам-алейкум, аялар! Лезги халкьдихъ ихьтин са мисал ава: “ЧIал акьулдин булах я, акьул — чIалан дамах”. Им вичик де­рин метлеб чуьнуьх хьанвай мисал я. Къе чна хайи чIалай квехъ авай чирвилер ахтармишда.

Къенин чи тарс адетдинди жедач. “ЧIал акьулдин булах я, акьул — чIалан дамах” лишандик кваз гьуьжетдин жуьреда тухудай тарсуни квез лексикадай, орфографиядай, синтаксисдай, морфологиядай ва маса хилерай авай чирвилер ахтармишдай ва мягькемар хъийидай мумкинвал гуда.

Исятда за куьн кьве дестедиз пайда. Къенин тарсуна куь вилик тамамарна кIани, жавабар гана кIани са шумуд тапшуругъ акъваз­да. Тарсунин-гьуьжетдин эхирдай чна баллрин кьадарриз килигна, нетижаяр кьада. Гзаф баллар къазанмишай десте гъалибчи яз малумарда. Гьазур яни куьн? АкI ятIа, башламишда чна.

Исятда зи суалдиз гьи дестеди дуьз жаваб гайитIа, гьа дестедиз 3 баллни жеда, эгечIни гьадалай ийида.

Суал: Бейгьал гафунин префикс вуч я?  (-бей).

 

I-ТАПШУРУГЪ. Агъадихъ ганвай гафариз антонимар жагъура. (Фад тамамарай дестедиз — 5 балл).

—  Кьулухъ —

—  Фад —

—  Атун —

—  Гуьне —

—  Хъсан —

—  ГъвечIи —

 

II-ТАПШУРУГЪ. Исятда гьар дестеди нубатралди кьуд суалдиз жавабар гана кIанда. (Гьар дуьз жавабдай — 2 балл).

1-десте

1. Я маналу, я къуллугъчи чIалан паярик акат тийизвай чIалан пай гьим я? (междометие).
2. Акун, ахкун, лугьун, тефин — ибурукай инфикс квай гаф гьим я? (ахкун).
3. Къван, цIувад, аслан, лайихлу, ачухдаказ — и гафарикай числительное гьим я? (цIувад).
4. Секинвилин падежар шумуд ава? (вад).

2-десте

1. “Зайиф” гаф гьи чIалан паюник акатзава? (прилагательное).
2. КIелайтIа, кIела, кIелдани? — ибурукай буйругъдин наклоненида авай глагол гьим я? (кIела).
3. “Къурухчи” гафунин суффикс вуч я? (-чи).
4. КIусар гьихьтин чIалан пай я? (къуллугъчи).

 

III-ТАПШУРУГЪ. Агъадихъ ганвай тIварар алфавитдин къайдада кхьихь. (Фад тамамарай дестедиз — 5 балл).

Талиб, Муса, Аслан, Камалдин, Гьажи, Алибег, Шалбуз, Алирза.

(Жаваб: Алибег, Алирза, Аслан, Гьажи, Камалдин, Муса, Талиб, Шалбуз).

 

IV-ТАПШУРУГЪ. Прилагательнийрикай жуьреба-жуьре суффиксрин куьмекдалди наречияр арадиз гъваш. (Гьар са гафунай —    3 балл).

1-десте

Хъсан — … (хъсандиз).

Иер — … (иердиз).

Мекьи — … (мекьила).

 

2-десте

КичIе — … (кичIела).

Маса — … (масакIа).

Ачух — … (ачухдиз).

 

V-ТАПШУРУГЪ. Агъадихъ ганвай кьуд гафунай морфемаяр дуьздаказ чара авуна, абурукай арадал къвезвай гаф тайинара. (Жаваб тайинарай дестедиз — 5 балл).

 

—  Бейхабар гафунай — префикс.

—  Карчи гафунай — дувул.

—  Хушвал гафунай — суффикс.

—  КIвал гафунай — эхир.

(Жаваб: бейкарвал).

 

VI-ТАПШУРУГЪ. Дуьз речь квай предложенийра талукь тир пунктуациядин лишанар эциг. (Гьар са предложенидай — 4 балл).

1-десте

—  Тарсар хъсандиз кIела лагьана муаллимди.

—  Дустуни завай жузуна Вуна къе вуч къимет къачуна?

 

2-десте

—  Алиди завай хабар кьуна Чун пака чуьлдиз фидани?

—  Мектебдиз вахтунда вач лагьана бубади.

 

VII-ТАПШУРУГЪ. Тестерин жавабар гун. Ругуд суалдиз жавабар жагъурна, чарчел кхьихь. (Гьар дуьз жавабдай — 2 балл).

 

1. Междометие квай предложение къалура.

а) Багъ мукьув гвай.

б) Пагь, гьава хъсан я хьи!

в) Заз ам таниш кас я.

г) Ам мад заз ахкунач хьи, ахкунач.

 

2. Къуллугъчи чIалан паяр шумуд ава?

а) 3.

б) 4.

в) 10.

г) 6.

 

3. Существительнияр падежриз дегиш хьунин шумуд жуьре ава?

а) 2.

б) 3.

в) 4.

г) 5.

 

4. Лезги чIалан алфавитда шумуд гьарф ава?

а) 33

б) 48

в) 45

г) 38

 

5. Существительнияр падежриз дегиш хьунин са шумуд жуьре ава. Теквилин кьадардин актив падежда -ади, -еди эхирар акал жезвай существительнияр гьи жуьредик акатзава?

А) 1.

Б) 2.

В) 3.

Г) 4.

 

6. Агъадихъ галай гафарин жуьтерикай антонимрин жуьт гьим я?

А) ВикIегь — зирек.

Б) Къвал — къвал.

В) Фин — тефин.

Г) Гъам — хажалат.

 

VIII-ТАПШУРУГЪ. Агъадихъ ганвай таблица гьи дестедивай фад гафарив ацIуриз жеда? (Фад тамамарай командадиз — 5 балл).

IX-ТАПШУРУГЪ. Какадарнавай гьижаяр лазим чкайрал эхцигайтIа, гафар-существительнияр арадал къведа. (Фад тамамарай дестедиз — 6 балл).

—  Валметлугьуьр.

—  Ватфата.

—  БиаттIе.

—   Матмалу.

Х-ТАПШУРУГЪ. Кроссворд ацIура. (Гьар са дуьз гафунай — 3 балл).

Дуьз цIарара: 1. Гафунин са пай. 5. Вичихъ мана авай сесерин кIватIал. 6. Сад-садахъ галаз сих алакъада авай кьвед ва я са шумуд гаф. 8. ЧIала авай  вири гафар.

Тик цIарара: 2. Дувулдин юкьва гьатдай гафунин маналу пай (морфема). 3. “Кьакьан” гафунин антоним. 4. Къуллугъчи чIалан паярикай сад. 5. Маналу чIалан паярикай сад. 7. “Там” гафунин синоним.

ЖАВАБАР:

Дуьз цIарара: 1. Гьижа. 5. Гаф. 6. Ибара. 8. Лексика.

Тик цIарара: 2. Инфикс. 3. АскIан. 4. КIусар. 5. Глагол. 7. Рук.

 

ТАРСУНИН НЕТИЖАЯР

Муаллимди тарсунин нетижаяр кьада, гъалиб хьайи десте малумарда. Гьевес за­йиф­ тахьурай лугьуз, гуьгъуьна амукьай дес­тедин алакьунрикайни куьрелди ихтилатда.

К.Къалажухви