ТIуьн недайла амалдай эдебар

1. “БисмиЛлягь” лагьана башламишун. Гьадисда лагьанва, (мана): “Квекай сада недайла, къуй ада Аллагь-Тааладин тIвар кьурай (БисмиЛлягь лугьурай)”, эгер адан рикIе­лай фейи­тIа “БисмиЛлягь” лугьуз, къуй ада (рикIел хтай вахтунда) лугьурай: (БисмиЛля­гьи аввалягьу ва ахирагьу) (Абу Давуд).
2. ТIуьна куьтягьайдалай кьулухъ “Альгьамду-Лиллягь” лагьана кIанда. Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьу­рай вичиз) гьадисда лагьанва, (мана): “Ни тIуьн тIуьна “Альгьамду лиЛлягьи лязи атIгъа­ма­ни гьаза ва разакъанигьи мин гъейри гьавлин минни ва ля къувватин” лагьайтIа, адаз гунагьар багъишламишда”. (Мана: “Гьамд хьуй Аллагьдиз заз и тIуьн гайи ва ам заз ризкьи яз авур — зи патай са къуватни ва са гужни галачиз) (Абу Давуд).
3. АлакьдатIа, эрчIи гъилин пуд тупIалди тIуь­на кIанда ва гьакIни лукьмаяр (тикеяр) гъве­чIи авун лазим я. Недайла жуван виликай къачуна кIанда, къапунин юкьвалай ваъ. Чи Пай­гъам­барди (къуй Аллагьдин патай салават ва са­ламар хьурай вичиз) Умар ибн Аби Саламатаз (Аллагь рази хьурай вичелай) лагьайвал, (ма­на): “Я гада (велед), “БисмиЛлягь” лагь, жу­ван эрчIи гъилел ва жуван виликай неъ” (Бухарий). Маса гьадисда лагьанва, (мана): “Берекат тIуьнин юкьвал авудзава, гьавиляй куьне адан къерехривай неъ ва немир куьне (сифте) адан юкьвалай (куьн адан юкьвалай нез эгечI­мир)”.
4. ТIуьн хъсандаказ жакьвана кIанда. Къаб ва тупIар, абур чарчел ва я пекинал ми­­хьи ийидалди ва я целди чуьхуьдалди, мез гана михьи­ хъувуна кIанда. Вучиз ла­гьайтIа Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) гьадисда лагьанва, (мана): “Квекай сада тIуьн тIуьрла къуй ада вичин тупIар михь тавурай та ада абуруз мез хгудалди ва я мез хгуз та­д­алди” (Бухарий). Жабир сагьабийди (Аллагь рази хьурай вичелай) лагьана: Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) тупIа­риз ва къапуниз мез хгун эмирнава. Ада (къуй Аллагьдин­ патай салават ва саламар хьурай вичиз) лагьана, (мана): “Гьакъикъатда, квез чизвач куь гьи тIуьна (паюна) берекат аватIа” (Муслим).
5. Эгер тIуьникай са шей аватайтIа, ам вахчуна, михьи хъувуна, тIуьна кIанда. Гьадисда ла­гьанва, (мана): “Квекай садан лукьма ава­тай­тIа, къуй ада ам вахчурай ва михьи хъувуна (зи­ян авай шей хкуд хъувуна) хтIуь­рай, ада ам шейтIандиз тун тавурай”.
6. Кузвай тIуьниз уф гудай ихтиярар авач ва ам рекъидалди тIуьнани виже къведач. ГьакI­ни яд хъвадайла циз уф гудай ихтиярар авач. Инсан­ди яд хъвадайла са хупI ийиз, къа­пунин къецел­ не­­­фес акъудун хъсан я, вични — пуд сеферда. Анас ­сагьабийди (Аллагь рази хьурай виче­лай) лу­­гьузва: “Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин ­па­тай салават ва саламар хьурай вичиз) пуд се­ферда нефес къачудай яд хъвадайла” (Агьмад).
7. Артух тухвиликай яргъа хьана кIанда, вучиз лагьайтIа Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин па­тай салават ва саламар хьурай вичиз) гьадисда лагьанва, (мана): “Авач Адаман не­сил­риз ацIурзавай са пис шейни вичин руфун­илай гъейри, бес я Адаман несилриз (инсандиз) са шумуд гъвечIи лукьма вичин кьулан тар хкажна дуьз хъийидайвал, эгер акI та­вур­тIа (бес та­хьайтIа): хук (хуьрекдин кIвал) — адан пудан са пай тIуьниз, пудан са пай хъу­низ ва пудан са пай нефесдиз чара ая” (Ибн Мажагь).

8.ТIуьн гъайила, сифтени-сифте чIехи­бурун вилик эцигна кIанда, ахпа адан эрчIи патай дава­марна кIанда. ТIуьн нез чIехида­лай гуьгъуьниз башламишна кIанда. ТIуьн, хъун пайзавайди вич эхиримжиди хьана кIанда. Гьадисда лагьанва, (мана): “Инсанриз яд пайзавайди яд хъвазвайбурукай эхиримжиди хьана кIанда”.

9. Инсанрихъ галаз санал недайла, галайбуруз нифретлу жедай, къулайсуз жедай, эдебсуз амалар авуна кIандач. Кесибдихъ га­лаз не­дайла, адаз артухвал гана кIанда, стхайрихъ га­лаз недайла, чина ачухвал, шадвал хьун лазим я. Дережадин чIехи ксарихъ галаз недайла — эдеблувилелди ва гьуьрметлувилелди.

ТIуьнилай гуьгъуьниз амалдай эдебар

1. Лап тух жедалди вилик хуьрек тIуьн акъва­зарна кIанда, и карда Пайгъамбардилай (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) чешне къачуна.
2. ТупIариз (эгер абурал тIуьнин кIусар аламаз хьайитIа) мез хгана, ахпа абур михьун­, чуьхуьн хъсан я.
3. ТIуьна ва хъвана куьтягьайла “Альгьамду -лиЛлягь” лагьана кIанда.

Мугьманвилин эдебар

Мусурман кас мугьмандиз гьуьрмет авуна кIанзавайдахъ инанмиш я, вучиз лагьайтIа гьадисда лагьанва, (мана): “Вуж Аллагьдихъ ва Эхиримжи Йикъахъ инанмиш ятIа, къуй ада вичин мугьмандиз гьуьрмет авурай” (Бухарий). Гьавиляй ада мугьмандиз теклиф авунин карда ихьтин эдебар хвена кIанда:

1. Мугьмандиз Аллагьдихъай кичIе тир муъмин ксариз эверун ва гьунагькар, зулумкар ксарикай яргъаз хьун. Гьадисда лагьанва, (мана): “Вуна дуствал ая анжах муъминдихъ галаз ва вуна тIуьн неъ анжах Аллагьдихъай кичIе касдихъ галаз” (Дарамий).
2. Кесибар туна, анжах девлетлубуруз эверун виже къведач. Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) гьадисда лагьанва, (мана): “Пис тIуьнар я (къунагълух я) мехъеррин тIуьнар — вичик кеси­бар туна, анжах девлетлуйриз эвернавай” (Муслим).
3. Мугьманвилиз (зияфетдиз) теклиф авуналди, рикIе лавгъавал авунин, машгьурвал къа­­чунин къаст хьана кIандач, аксина, Пайгъам­бар­дин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) суннат кьилиз акъудунин, муъ­­­минрин рикIе шадвал тунин ният хьун лазим я.

Теклифуниз жаваб гунин карда ­ихьтин эдебар ава:

— теклифайдаз (илифарайдаз) жаваб гун ва геж тавун. Гьадисда лагьанва, (мана): “Низ эвер­­на теклифнаватIа, къуй ада жаваб гурай” (Абу Давуд);

— теклифуниз жаваб гудайла (теклифайдан) девлетлувилиз ва я кесибвилиз, (ша лагьай кIвал) яргъал ва мукьвал хьуниз килиг тавун;

— тефена акъваз тавун, гьатта сив гваз хьайи­тIани. Эгер иесидиз сив хкудна тIуьни­кай шадвал аватIа, а кар авун хъсан я, эгер акI тийидай­вал­ ятIа, абуруз дуьа авуртIа же­да. Гьадисда лагьанва, (мана): “Квекай садаз эверайла (мугьманвилиз) къуй ада жаваб гурай. Эгер адав сив гваз хьайитIа, къуй ада дуьа авурай, эгер адав сив гвачиз хьайи­тIа — тIуьрай”.

Мугьманвилиз фейила, хвена кIани эдебар:

1. Иесийрив яргъалди гуьзлемишиз тун тавун ва ша лагьай вахтунилай фад фин тавун.
2. Мугьманвиле ацукьайла, жувал чIе­хи­вал къачун тавун ва иесиди къалурай чкадал эдеб вилив хвена ацукьун.
3. Иесиди геж тавуна мугьманриз тIуьн гъана кIанда. Им мугьманриз гьуьрмет авун я. Суфрадилай хуьрекар, вирида тIуьна куьтягьдалди, тадиказ вахчуна виже къведач.
4. Мугьманвилин гьахъ пуд юкъуз амукьун я, адалай артухди — иесидин патай садакьа я.
5. Мусурман касдин кIвале пуд жуьре къатки­­дай­ чка (мес) хьана кIанда: сад — вичиз, кьвед ла­­­­гьайди — хизандиз, пуд лагьайди — мугьмандиз.­ Пу­­­да­­лай артух хьун къадагъа я, вучиз ла­гьай­тIа Пай­гъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават­ ва са­ламар хьурай вичиз) лагьанва, (ма­на)­­­: “Мес — итим­диз, мес- дишегьлидиз, мес — мугьмандиз ва кьуд лагьайди — шей­тIандиз” (Абу Да­вуд)­.­

(КьатI ама)

Ямин  Мегьамедов,

диндин рекьяй алим