Малум тирвал, алай вахтунда чи республикадин кьилин вузда (ДГУ) Дагъустандин филологиядин факультет кардик ква. Гзаф миллетрикай ибарат Дагъларин уьлкведин ватандашриз хайи чIа­ларин муаллимар, пешекарар гьазурдай мумкин­вал хьун важиблу ва чарасуз месэла я. Гьайиф хьи, хайи чIалан факультет хкязавайбурун кьадар йис-сандавай тIимил жезва. И делилди гележегда мектебра дидед чIалан тарсар гудай муаллимар, милли чIалар ахтармишдай пешекарар-алимар амукь тавунал гъида.  

И мукьвара “Лезги газетдин” кьилин редактордин заместитель  Куругъли  Ферзалиева  филологиядин илимрин доктор, шаир ва гьикаятчи  Фейзудин  Рамазанович  Нагъиевахъ  галаз ДГУ-да лезги жегьилри хайи чIалай ва эдебиятдай чирвилер къачуникай ихтилатна. Ф.Нагъиева алай вахтунда Дагъустандин гьукуматдин университетдин филологиядин факультетдин республикадин халкьарин литературайрин кафедрадин профессорвиле кIвалахзава.

—  Фейзудин Рамазанович, ДГУ-дин Да­гъустандин филологиядин факультетдин урус ва дагъустан чIаларин отделенидик цIи шумуд лезги жегьил экечIна?

— ЦIи сад лагьай курсуник лезги кьве руш­ экечIнавай (гьайиф хьи, гадаяр фадлай къвез­мач)­. Гьелбетда, са группадиз кьве кас тIи­мил я. Гьавиляй а рушар ругуд кас авай таба­са­ранрин группадик кухтунва. Нетижада цIи лезгийрикай тир сад лагьай курс хьанач. Гьа икI, вад ла­гьай курсуналди (магистратурадалди) гьар йисуз 2,3,4-курсара лезги са группадикай магьрум жеда.

 — Пашманардай делил я… Кьве студентдикай курс тежез хьайила, тарсар тухунин къайдаяр гьихьтинбур я?

— Кьве студентдикай, гьелбетда, тамам груп­па жедач. Гьич тахьайтIа, са цIувад-къад сту­д­ент хьанайтIа, кIандай. Амма вуч ийин, къе и карда чун табасаранрилайни кьулухъ галама. Тарсар тухунин къайдаяр студентрин кьадарди­лай ваъ, гьар са курсуниз талукь программадилай аслу я. Къейд авуна кIанда, гьелелиг авай прог­раммайрик лезги литературадин вири сечме­ эсерар акатнавач. Мадни, лезги литература вич Да­гъустандин халкьарин литературайрин кIалуб­ра гьакьзавач; милли литератураяр девирриз пай авунин къайдани лезги литература паталди “гуь­тIуь” я (иллаки инкъилабдилай са тIимил ви­лик ва я гуьгъуьниз арадал атай литературайрив гекъи­гайла).

—  Куь фикирдалди, ихьтин гьалар арадал атунин кьилин себеб вуч я?

— Ихьтин гьалар арадал атунин дувулар алатай йисара ава. И гьалар, гьич тахьайтIа, СССР чкIайдалай гуьгъуьниз арадал атана. Себебарни гзаф ава.

Сад лагьайди, уьлкведин, республикадин къене милли чIалариз герек кьадарда фикир тагун я. Лугьун хьи, къени Дагъустанда милли чIа­­­­лариз талукь къанун кьабулнавач. Милли чIа­лариз, абур Дагъустан Республикадин чIалар яз къейд авунватIани, урус чIалахъ галаз сад хьтин дережа, мумкинвилер, таъсир гьеле авач.

Муаллимвилизни вилик вахтара хьиз гьуьр­мет амач. Мажибарни лап гъвечIибур я. Вучиз ятIани са гьукуматдин къене гьар са чкада мажи­бар сад  хьтинбур туш. Тербия ва чирвал гу­дай къанун-къайдаяр дегиш хьанва. Саки са куьруь девирда — алатай асирдин 30-йисарилай 90-йисаралди вичин тамамвал успат авур, вичин чирвилерихъни илимдихъ зурба агалкьунрин бегье­рар хьайи, гьар хи­лерай алимар, муаллимар, дух­турар, космонавтар ва масабур гайи совет де­вирдин чирвилерин къайдаяр ­дибдай чукIурна.

Дидед чIал хуьх лугьуз, гьикьван гьараяр авуртIани, лозунгри чIал хуьниз гузвай са акьван зурба хийир авачирди жегьилар рахазвай чIалай, абурун арада чIалакай физвай гьуьжетрай аквазва. Дидед чIалан ва литературадин пешекарвал къачудай вузриз физвай жегьилрин лап тIимил тир кьадардини и кардин патахъай шагьидвал ийизва.

Вузриз къвезвай гьа тIимилбурузни лезги литературадай авай чирвилер лап усалбур я. Гьатта тарсар гузвай муаллимрини вири лезги шаиррин, писателрин (гьелбетда, абурукай чпи лезги литературада гел тунвайбурун) ктабар, эсерар кIелна­вач. Чпиз гьатзавач лугьузва а ктабар. Я мектебрин ктабханайрин фондарни талукь идарайри са шумуд йисаралди цIийиз акъат­завай ктабралди таъминарзавач.

Гьа и карни тIал алай месэладиз элкъвенва. Алай вахтунда писателрин ктабрин тираж пуд виш я. Гонорардин чкадал гьабурни, “жува маса це” лагьана, иесидив вахкузва. Гьакъикъатдиз килигайтIа, и тираждикай ярар-дустаризни пайна, жувазни туна, амукьай кьве виш ктаб ругуд райондин вири мектебриз бес тежезвайдини ашкара я. Амма чи кхьинарзавайбурун ктабар цIуд йисаралди я абурун кIвалера, я тухвай районрин подвалра амукьзава. Имни районрин талукь къуллугъри писателрихъ ва мектебрин директоррихъ галаз кIвалах тухун тавунин нетижа я. КIел тийизвай муаллимди тарс гьикI гурай, кIел тийизвай хайи чIалан литературадай ЕГЭ гьикI вахкурай? Гьавиляй, аялриз регьят хьурай лугьуз, абур багъри литературадикай азад ийизва, ЕГЭ-рикай хкудзава.

Инал алава хъийин, студентар тIимил жезвайвилиз килигна, филфакдин деканатди ректоратдихъ галаз санал ДГУ-дин урус-дагъустан чIаларин отделенидиз гьахьиз кIанзавай абитуриентриз куьмек гуда лагьана хиве кьунва (анжах абуру лезги литературадай агъа кIан къанни цIуругуд балл кьванни къачун герек жезва).

—  Хайи чIалар, литератураяр чирзавай студентриз гьихьтин дисциплинайрай тарсар гузва?

— Лезги студентриз, сад лагьай курсунилай магистратурадал къведалди, чирвилер ихьтин хилерай гузва: “Хайи литературадин тарих”, “Хайи литературадин тIал алай месэлаяр”, “Алай девирдин лезги литература”.

Хайи литературадин тарих чирун саки VII асир­­дилай малум тир алпан девирдин шаир Давдакьалай гатIунзава. Къейд авун герек я, са шумуд виш йисара алпанрин (лезги халкьарин) хашпара девирдин тарихдикай, культурадикай, литературадикай, мецин ва гъилин маса имаратрикай чун къерех хьуни чи ивирар маса халкьари — ил­­лаки эрменийрини азербайжанри чпин кIвачихъ ягъунал гъана. Анжах эхиримжи йисара чун жу­ван­ къадим девирдин ирс кIватI хъувунив эгечI­нава.

“Лезги литературадин тIал алай месэлаяр” курс чи литературада са шумуд йисаралди кIватI хьанвай кимивилериз талукь я. Месела, икьван гагьда лезги литературада гьат тавунвай зарияр­, абу­рун эсерар литературадин сергьятриз хкун; си­ясатдин цензура себеб яз, чап тавунвай ва я чпик кьецI кутуна чап авунвай эсерар жезмай кьван абур кхьейбуру теснифай къайдадиз хкун ва мсб.

“Алай девирдин лезги литература” курсуник 60-йисарилай къенин йикъалди хьайи ва авай зарияр ва абурун сечме эсерар акатзава.

Гьелбетда, за жуван ихтилатда къейд авурвал, программаяр (гьам мектебар, гьам вузар па­талди) гегьеншарун, абурун ери хъсанарун да­тIа­на вилик акъвазнавай месэлайрикай яз гьисаб­на кIанда.

 —  Фейзудин муаллим, заочный къайдада кIелзавайбурун кьадар гьикьван я? 

— ЦIи вад лагьай курсуна лезгияр 6 кас авай (4 рушни 2 гада), абурукай яз, са рутулви рушни. Кьвед лагьай курсуна кьве руш ава. Пуд ва кьуд лагьай курсара — гьар курсуна ругуд руш ава.

— Хайи чIалан пешекарар жез кIан­дай­бурун кьадар артух хьун патал гьихьтин серенжемар кьабулун герек я? Арадал атанвай гьалар илажсузбур яз аквазвани квез?

— Инал са къаравили рикIел хкин: “Духтур, духтур, — лугьузва санитаркади, — чи начагъ­даз регьят хьана-е!” “ГьикI?” “Ада нефес чIуг­вазмач”.

Хайи чIал и къаравилида хьайи гьалдал татуникай кьилдин ксарин гьарай-эверунри, чIалан патахъай тухузвай кьуру гьуьжетри бажа­гьат хуьда. Иллаки чпиз са гьал кьванни я чIал, я чIалан дувулар течирбуру…

Бязибуруз акваз, хиве кьаз кIанзавачтIани, чи чIала, гафарганра гзаф месэлаяр кIватI хьанвайди якъин я. Абурукай за са шумуд макъаладани кхьенай. Зи фикирдалди, пешекарар, санал­ агатна, чIала кIватI хьанвай месэлаяр гьялдай вахт гьатта гежни хьанва (тади тавуртIа, а гъала­тIар мад ва мад гафарганриз куьч хъжеда).

Лезги чIал чIуру гьалдиз татун патал, са шак­­­ни алачиз, вири лезги халкьди — хизанри, мектебрин, лицейринни гимназийрин, вузрин муаллимри, чIалан пешекарри, куьмекдарри чпин пай кутун герек жеда.

ЧIалан месэлайрикай фад-фад лезги прессада кхьин, а месэлаяр чIалан конференцийрал гьялунни бегьер гудай рекьерикай жеда.

Эвелни-эвел лап герек кIвалах орфография­дин кьил-кьилеллай гафарган акъудун я. Га­фар­га­нар туькIуьрайбуру чпин нугъатрин ранг яна­вай гафар куьре нугъатдиз хкун лазим я. Ме­­се­ла, хи­зан ваъ — хзан, кутIа ваъ — кIута, ста­­­­кан ваъ — ис­тикIан… Гьич тахьайтIа, Эминан­ни Су­лейманан чIа­лариз, чи писателрин эсерриз кьванни са вил ягъун герек я.

 —  Къалабулух кутазвай делил ам я хьи, алай вахтунда милли чIалариз гьукуматди лазим тирвал фикир гузвач. Бязи вахтара ван алаз ийизвай ихтилатарни гафар-чIалар яз амукьзава. И жигьетдай куь зенд маракьлу я…

— Гьукуматди милли чIалариз фикир гузвач, я хгун хъийидайдак умудни кутаз жезвач­. Гьукуматдин алай девирдин сиясатди, гьукуматдиз акси тир къецепатан ва къенепатан къуватри милли чIаларин, культурайрин гьалар къвердавай усаларзавайди, абур усалариз алахъзавайди, къвез-къвез абур квахьунал гъизвайди уьлкведа физвай гьерекатри, чIехи къуллугърал алай чиновникрин рахунри успатзава.

Ихьтин гьалара, цин кIаниз чIугвазвайди хуьн а язухдин вичин хиве гьатзавайди хьиз, чи чIал хуьнин чараярни чна акуна кIанзава.

Инал сад-кьве гаф чIалакай датIана физвай гьуьжетрикайни лугьун кутугнава. Рахунар, жуьреба-жуьре гьуьжетар (гьам пешекаррин, гьам чеб артух гъавурда авачирбурун арада) гзаф физватIана, нетижа арадал къвезвач.

 — Себебар гьихьтинбур яз аквазва?

— Сад лагьайди, чIалай халисан пешекарар тIимил хьун: абур кьадардиз са гъилеллай тупIар кьванни авач.

Кьвед лагьайди, санал кIватI хьана гьялдай­ месэлайривни эгечI тавуни чIалан тIал алай ­ме­сэлайрин кьадар мадни артухарзава. Лите­ра­ту­радин чIал яз куьре нугъат хкянаватIани, гьуьжетар сакIани элякьзавач: гьар са гьуьжеткарди чкадин ватанпересвал миллетпересвилелай вине эцигзава; гьар садаз вич гьахъ яз аквазва.

ЧIалан пешекарар кIватI хьана, са мес­лятдал, са икьрардал атун тавунмаз, чи чIал харчи­вилерикай михьи ийиз жедач. Ихьтин ­меслятарни, яргъал тевгьена, авуна кIанда. Та­хьай­тIа, къе регьят месэла пака арадай акъу­диз тежедай­ зурба татугайвилиз элкъведа. Белки, чIалан пешекаррин къуватар санал агудунин везифа “Лезги газетдин” редакцияди вичин хивез къачун.

—  Маналу ихтилатдай сагърай, Фейзудин муаллим. Эхь,чи авуна кIанзавай гзаф ­крар, гьялна  кIанзавай   месэлаяр  акъваз­нава.

«Лезги газет»