Маса предметрилай тафаватлу яз, лезги чIаланни эдебиятдин  муаллимриз кIвалахда  герек къведай ктабар, пособияр са акьван жагъизвач. Тежриба кIватIунин, пешекарвилин дережа хкажунин карда ахьтин чешмеяр иллаки жегьил муаллимриз чарасуз я.

Бязи муаллимрин тIалабунарни теклифар фикирда кьуна, “Лезги газетда” чна “Муаллимриз куьмек яз” рубрика кардик кухтун, лезги чIалан муаллимриз герек къведай материалар чап авун кьетIнава.

Лагьана кIанда хьи, чи районрани шегьерра лезги чIаланни эдебиятдин тарсар гузвай тежрибалу, кIвалахдив яратмишунин тегьерда эгечIзавай, девирдин  истемишунрал амалзавай бажарагълу муаллимар тIимил авач. Абурун жергедай тир бязибурун къелемдикай пособияр, гафарганар ва маса куьмекчи ктабарни хкатнава.

Алай девирдин мектебда аялрин фикир кIелунрал, чирвилер къачунал желбун патал гагь-гагь адетдинбур тушир жуьреба-жуьре тарсар тухунихъни метлеб ава. Абурун жуьреярни гзаф я: тарс-сиягьат, тарс-мах, тарс-гьуьжет, тарс-викторина, тарс-гуьруьш ва мсб.

Ашкъи ва мумкинвилер авай вири  муаллимриз чна и рубрикадик кваз гуз жедай материалар редакциядиз ракъурун, кьил кутунвай карда активнидаказ иштиракун теклифзава. Кьилдин темайриз ва лишанлу йикъариз, жуьреба-жуьре суварриз талукь яз мектебда хайи чIалал тухудай тарсарин, мярекатрин гьазур материалар (шиирар, сегьнеламишдай куьруь эсерар, викторинаяр…) интернетдайни саки жагъизвач.

Агъадихъ чна “Лезги газетдин” мухбир  Куругъли  Ферзалиева  5-классда кIелзавай аялриз талукь яз гьазурнавай “Эдебиятдай акъажунар” тарсунин-гьуьжетдин план-конспект чапзава. Ам, компьютердин “Презентация Microsoft PowerPoint” программадикай менфят къачуна, интерактивный доскадин куьмекдалди кьиле тухуз жеда. Герек атайтlа, муаллимривай чпин алаваяр, дегишвилерни кухтаз жеда.

Лезги эдебиятдин тарс-гьуьжет

«Эдебиятдай акъажунар»

Тарсунин макьсадар:

• Хайи эдебиятдай аялрин чирвилер ахтармишун ва умумиламишун.
• Аялрин фагьумунин бажарагъвал вилик тухун.
• Чпи-чпиз кIвалахдай вердишвилер гун.
• Дестейрикай ибарат гьуьжетра иштиракдай къайдаяр чирун.
• КIелзавайбуруз эдебдинни ахлакьдин тербия гун.

Тарсуна ишлемишдай тадаракар:

• Доска.
• Мел.
• Пек.
• Интерактивный доска.
• Таблицаяр.
• Дестейрин тIварар кхьенвай таблицаяр.
• Ктабар.

Тарсунин финиф

 «Инсан кьетIен затI я, адаз, недай

суьрсет хьиз,  руьгьдин тIямарни ава».

Зияудин ЭФЕНДИЕВ

Тешкилунин макъам.

Муаллимдин гаф.  

— Салам-алейкум, аялар! «Инсан кьетIен затI я, адаз, недай суьрсет хьиз, руьгьдин тIямарни ава», — лагьанай лезги халкьдин писатель Зияудин Эфендиева. Гьакъикъатдани, инсандиз фу тIуьнилай, са квел ятIани машгъул хьунилай гъейри, руьгьдин игьтияжарни ава. Эдебиятдин эсерар кIелун, чирун гьа ихьтин игьтияжрик акатзава. Лезги халкь къадим девиррилай девлетлу эдебият авай халкь я. Эдебиятди инсанар савадлу, эдеблу авуниз хъсандаказ таъсирзава.

Аялар, къенин чи тарс адетдинди туш. Чна къе «Эдебиятдин акъажунар» тIвар алай тарс-гьуьжет тухуда. Къе куь вилик тамамарна кIани, жавабар гана кIани са шумуд тапшуругъ, са шумуд суал акъвазнава. Тарсунин макьсадар квез доскадилай аквазва.

Гьар са тапшуругъдиз талукь яз тайинарнавай баллрин кьадарарни ава. Эвелни-эвел куьн кьве дестедиз пай хьун чарасуз я. Месела, 1 ва 2 лагьай дестеяр. Дуьз ва тамам жавабар гзаф гайи десте гъалиб жеда.

Жавабар какахьай къайдада гудай ихтияр авач. Дестедин иштиракчийрихъ галаз веревирдна, меслятна, ахпа гъил хкажуналди са касди жаваб гун лазим я. Куьн гьазур ятIа, эгечIда чун.

Тарс-гьуьжет зи суалдиз жаваб гайи дестедилай башламишда, гьа дестедиз сифтегьан 2 баллни жеда.

Суал: Мидявал вуч лагьай гаф я? 

I-ТАПШУРУГЪ. Таблицада терминар какадарна ганва. Кьве дестедини абур тарифрив кьадайвал, чпин чкайрал эхциг. (Гьар дуьз жавабдай 3 балл).

ЗатIар, крар ва я вакъиаяр жуьреба-жуьре терефрихъай лишанламишзавай гафар	Литературадин игит
Шииратдин чIехи эсер	Повесть
Сад ва я са шумуд игитдин уьмуьрдикай суьгьбетзавай чIехи эсер	Поэма
Литературадин эсерда иштиракзавай кас	Эпитет

II-ТАПШУРУГЪ. Исятда гьар дестедай са иштиракчиди Нуредин Шерифован «ЭкъечIа!» шиир гьисс кваз, фасагьатдиз кIелда. (Баллар тарсуна ацукьнавай муаллимри тайинарда. Вини кьил 5 балл).

ЭКЪЕЧIА!

Уях хьухь, халкьар,

Мукьвава йикъар…

Кьуна гъиле лаш,

Куьн яваш-яваш

Муькъвел экъечIа!

 

Авуна суракь,

Жагъура яракь.

Девлетлуяр кьаз,

Зулумд даях хаз,

Рекьел экъечIа!

 

Гьич буш вязерин

Куьн чIалахъ тежен.

Гаф-чIал сад ая,

Яхъ гъиле пая,

Кимел экъечIа!

III-ТАПШУРУГЪ. Кьве дестедини нубатралди 3 суалдиз жаваб гуда. (Гьар дуьз жавабдай 3 балл).

1-десте

1. «Гъалиб хьайи кфил» халкьдин мах яни, тахьайтIа литературадин?
2. Сатирик шаир Жамидинан хайи хуьруьн тIвар чидани?
3. Алибег Фетягьован «Риза» эсер повесть яни, тахьайтIа гьикая?

 2-десте

1. «Лувар квай зиянкар» повестдин автор Абумуслим Жафаров гьи миллетдин писатель я?
2. «Дурнайрин аваз» гьикаядин автор вуж я?
3. Дагъустандин халкьдин шаир Шагь-Эмир Мурадов гьи хуьряй я?

IV-ТАПШУРУГЪ. Кьве дестедини агъадихъ ганвай гафарин мана-метлеб ачухна, чарчел кхьихь. (Гьар дуьз мана ачухай гафунай 3 балл).

Мидявал — …

Вафа — …

Муъмин — …

Дикъет — …

Дуллух — …

Къариблух — …

Тезенаг — …

V-ТАПШУРУГЪ. Кроссворд «Литература». ЦIарцIяй тIуз гафар ацIурун. (Гьар са гафунай 2 балл).

Сулар: 1. Дагъустандин халкьдин шаир Шагь-Эмир Мурадован бубадин тIвар. 2. Алибег Фетягьован гьикаядин тIвар. 3. Мазали Алидин са шиирдин тIвар. 4. Гъам, хажалат. 5. Лезги шаир … Тагьир. 6. Кьадар. 7. Лезги шаир … Эмин. 8. Мердали Жалилован поэмадин тIвар. 9. Межид Гьажиеванни Шагь-Эмир Мурадован хайи хуьр. 10. «Вафалу дустар» гьихьтин эсер я?

VI-ТАПШУРУГЪ. Тестериз жавабар гун. Вад суалдиз дуьз жавабар жагъурна, кхьихь. (Гьар дуьз жавабдай 3 балл).

 

1. Зарафат ва хъуьруьн квай куьруь эсер къалура.

а) Гьикая.

б) Басня.

в) Къаравили.

г) Поэма.

 

2. «Салават» повестдин автор вуж я?

а) Мегьамед-Султан Ягьяев.

б) Муса Мегьамедов.

в) Абумуслим Жафаров.

г) Абдул Фетягь.

3. «Диде, кIвал ва чуьнгуьр» шиирдин автор вуж я?

 

а) Шагь-Эмир Мурадов.

б) Фейзудин Нагъиев.

в) Седакъет Керимова.

г) Забит Ризванов.

4. Абдул Фетягьан «Дурнайрин аваз» гьикаядин кьилин игит къалура.

 

а) Мирзебала.

б) Мустафа.

в) Надежда.

г) Назим.

5. Шаир Хуьруьг Тагьир гьи йисара яшамиш хьана?

 

а) 1893-1958.

б) 1896-1976.

в) 1913-1996.

г) 1860-1918.

VII-ТАПШУРУГЪ. Кьве дестедин иштиракчийрини нубатралди шикилдай аквазвай (интерактивный доскадилай) писателрин тIварар кьун герек я. (Дуьз жавабдай 2 балл).

1-десте

           

 

 

 

 

2-десте

 

                        

 

 

 

VIII-ТАПШУРУГЪ. Эхиримжи тапшуругъда нубатралди са дестеди муькуьдаз 2 суал гуда. (Дуьз жавабдай 3 балл).

ТАРСУНИН НЕТИЖАЯР 

Муаллимди тарсунин нетижаяр кьада. Сифте нубатда дестеяр гьикI гьазур хьанвайтIа, гьадакай куьрелди лугьуда. Гьар дестедихъ хьайи баллрин кьадарар гьисабайдалай кьулухъ, гзаф баллар къазанмишай десте гъалибчи яз малумарда. Тарсунин вахтунда дуьз жавабар гуз тахьай темаяр кIвалин кIвалах яз хгуда.