(2021-йисан 19-февралдиз Кьасумхуьрел кьиле фидай лезги чIа­лан

илимдинни тежрибадин  IХ лагьай конференциядихъ галаз алакъалу яз) 

Лезги чIалан кхьинрин, орфографиядин бине кутур  тарихдин зурба чешмейрикай сад тир Къазанфар Зульфикъарован “Куьредин азбука” (1871-й.) ктаб чапдай акъатайдалай инихъ цIи 150 йис тамам хьанва. ЧIалан грамматика ахтармиш тавунвай девирда акъатай ктаб гележегдин илимдин ахтармишунрин дараматдин бинеда гьатай мягькем къван хьана. Ктаб акъатайдалай инихъ лезги чIал ахтармишу­ник, вилик тухуник еке пай кутур чIа­лан алимри гуьгъуьнин йисара тес­тикьарайвал, ана гьатнавай хейлин гафар къенин чи чIалани гьа жуьреда ишлемишзава. И гьакъи­къат чаз а ктабдин электронный жуьредайни аквазва. Лугьун хьи, асирни зуран девирда чи чIалан кхьинар, грамматика хейлин дережада вилик фена. Машгьур урус алим Петр Усларан куьмекчи хьайи Къазанфар Зульфикъарован “Куьредин азбука” Темир-Хан-Шурада (къенин Буйнакск) акъатна. ЯхцIур­ни цIерид чиникай ибарат яз, гъилин хатIарал-ди кхьенвай ктабдин кхьинрин алфавит урус графикадин 37 гьарфуникай, гьакIни латин ва гуржи 12 гьарфуникай ибарат я.  Лезги чIалан кхьинар, грамматика патал вичихъ тарихдин метлеб авай эвелимжи ктабрикай сад хьуниз килигна, “Куьредин азбука” медениятдин тарихда багьа ивир ва памятник я.

Лезги чIалакай, ктабрикай рахадайла, тарихда кьетIен чка кьунвай эвелан чешмейрикай тир Петр Усларан “Куьредин чIал” (Тифлис, 1896), Абужафер Мамедова кхьей “Куьре чIалан элифарни ахпа гвяниз кIелдай жуз” (Тифлис, 1911) ри­кIел хкунни кутугнава.

Алатай асирдилай къениндалди чIал вилик тухунин рекье Къазанфар Зульфикъаров (1843-1888), Абужафер Мамедов (1880-1934), Абдулкъадир Алкадарский (1885-1943), Мегьамед Гьажиев (1897-1958), Гьажибег Гьажибегов (1902-1941), Ражидин Гьайдаров (1923-2009), Унейзат Мейланова (1924-2001), Букар Талибов (1928-2003), Фахрудин Насрединов (1935), Гьахъверди Рамалданов (1936-2001), Агьмедуллагь Гуьлмегьамедов (1936-2015), Фаида Гъаниева (1937), Къурбан Акимов (1938), Саи­мат Юзбегова (1951), Майрудин Ба­баханов (1958), Нариман Абдул­муталибов (1968) хьтин тIвар-ван авай (и жергедик хейлин маса алимарни­ ква) векилри, алимри чIехи пешекарвилелди чIугур зегьметар, авур ахтармишунар, туькIуь­рай гафарганар себеб яз, чавай чи чIал гьахълудаказ девлетлуди, илимдин барадай вилик фенвайди ва мадни ихьтин мумкинвилер авайди­ яз гьисабиз жеда. НикIера кIва­лах­завай  зегьметкеш  лежберри хьиз, чIа­лан илимдин вири хилера (фоне­тика, орфография, ­морфология, лек­­си­кография, лексикология, фразеология…) абуру бе­гьер­лу­ви­лелди зегьмет чIугуна. ТIва­­рар кьун­вай алимрикай хей­линбур чи ара­да амачтIани, абуру чIа­лан илим­да тунвай ирс зурбади ва ми­да­имди  я; чи арада амай нуфузлу алимри виликан алимрин ирс цIийи шар­тI­а­ра цIийи камаралди давамарзава.

Малум тирвал, и ва я маса чIа­лан алфавит, графика, орфография мидаим яз гьа са тегьерда амукьдач. КIел-кхьин, виликди финин жи­гьетдай вири мумкинвилер авай гьар са чIалан орфографиядани, дуьньяда кьиле физвай дегишвилерихъни цIийивилерихъ галаз алакъалу яз, йисарилай йисарал, девиррилай девиррал къвез, туь­кIуьр хъувуна, алаваяр кухтуна кIа­ни месэлаяр арадал атун тIебии кар я. Гьа са вахтунда алимрин, пе­ше­каррин, муаллимрин ва чпин пе­ше чIалакай менфят къачунихъ галаз алакъалу вирибурун арада кхьинрин къайдайрин барадай гьуьжетар, жуьреба-жуьре зендер хьунни тажубардай делил туш. Ихьтин гьерекатар кьиле тефизвай чIал анжах кьенвай чIал хьун мумкин я.

Тарихдин делилриз вил ве­гьейтIа, чи чIала жуьреба-жуьре ал­фавитри иштиракнава: албан ал­фавитда 54 гьарф хьана, ажамда — 36, П.Услара туькIуьрайда — 49, ­латин гьарфарин алфавитда — 37. Алфавитрин гьакъиндай гаф кватай ма­къам­да профессор, машгьур лексикограф А.Гуьлмегьамедова гайи баян рикIел хкунихъ метлеб ава: “…Тайин тирвал, лезгийри чпин тарихда вад алфавитдикай менфят къачуна: 1) Кавказдин Албаниядин халкьариндакай (V-VI асир), 2) арабриндакай (VII-ХХ), 3) П. К. Усларани Зульфикъаров Къазанфар бегди­ туькIуьрайдакай (1871-1920), 4) ла­тиндакай (1928-1938), 5) урусриндакай (1938-йисалай къедалди)”.

1920-йисуз Дагъустандин автономия малумарайла, И.В.Сталина Да­гъустанда чкадин чIаларал мектебар ва идара ийидай органар ­арадал ­гъунин чарасузвал къейднай. Да­­гъус­тандин халкьарал умумиди яз туьрк чIал илитIунихъ элкъуьр­на­­вай гьерекатрин аксина женг туху­налди, Советрин гьукумдин вахтунда Да­гъус­тандин халкьариз чпин мил­ли чIалар, меденият вилик­ ту­ху­дай рекьер ачух хьана, литера­ту­­ра­дин чIалар гуьнгуьна тунин къулайвилерни мумкинвилер яратмишна. Амма кхьинин къайдайриз, орфогра­фиядиз талукь месэлаяр асантвилелди ва куьруь муддатда гьялна акьал­тIариз жедай кIвалах­рикай туш.

Алим Агьмедуллагь Гуьлме­гьамедова вичин илимдин макъалайрикай сада къейднавайвал, 1923-йисалай араб алфавитдилай латин алфавитдал элячIунин гьерекатрив эгечIна. Са шумуд йисуз гьазурвилер акунин нетижада, 1928-йисан февралдиз, ВКП(б)-дин Дагъустандин обкомдин къарардалди Да­гъус­тандин халкьарин кхьинар (гьа жергедай яз — лезгийринни) латини­цадал алудна. Гуьгъуьнин цIуд йисан девирда чи кхьинра латин гьарфарикай менфят къачуна, бязи ктабар акъатна, халкьдин савадлувилин дережа са кьадар хкаж хьана. 1928-йисуз лезги кхьинар латиницадал элячIай­да­лай кьулухъ орфо­графиядин месэлайрал Гьажибег Гьажибеговалай гъейри Балакъардаш Султановни машгъул хьана.

Гьажибег Гьажибегова 1928-йисуз лезги, табасаран ва маса чIалар патал латинламишнавай алфавитрин проектар гьазурна. 1931-йисуз Дагъустандин орфографиядин сад лагьай конференциядихъ галаз алакъалу яз “Лезги чIалан орфографиядин къайдаяр” — илимдин кIва­­лах кхьейдини Гь.Гьажибегов я. Илимдин рекьелди делилламишна, мукьуфдивди кхьинрин къайдаяр туькIуьрунин регьят тушир везифа вичин хивез къачур алимдилай а кар агалкьунралди кьилиз акъудиз алакьна. Милли чIал, меденият вилик тухунин карда галатун тийижиз зегьмет чIугур алимдал четинвилерни ацалтна.

Тарихда малум тирвал, 1920-йисара араб гьарфарин кхьинриз акси яз республикада бегьем женг тешкилнавай. Ихьтин муракаб шар­тIара вирибур латин алфавитдикай чара аквадай фикирдал атана. 1928-йисан 6-январдиз Гь.Гьажи­бегова Москвадай Дагобкомдин сад ла­гьай секретарь М.Грановскийдиз кагъаз кхьена(1). Алимди лезги кхьинриз талукь месэладай кхьенвай макъаладиз килигун ва чапдай акъудун тIалабнавай. А девирда милли чIа­ла­рал эдебиятдин яратмишунар вилик тухунин, акьалтзавай несилдиз тербияни чирвилер гунин крар тайинарун патал кхьинрин месэла хциди яз вилик акъвазнавай. 1927-1928-йисара газетра чIалан месэлаяр гегьеншдаказ веревирдзавай. Чпин фикирар-жигьетар республикадин кьиле авайбуруни раижна: Н.Самурскийди, А.Тахо-Годиди, Б.Астемирова. Месэладин барадай Гь.Гьажибеговани кесерлу зенд лагьана.

Лугьун герек я, лезги чIалал кIел-кхьин арадал гъунин жигьетдай Гьажибег Гьажибегова лап зурба крар кьилиз акъудна. Ада 1925-йисан февралдиз Москвадин са жерге вузра кIелзавай лезги студентар кIватIна ва халкьдин хайи чIалал кхьинар арадал гъунин месэла веревирдна. ИкI, са фикирдал алай жегьилрин кIватIал тешкилна. Кхьинар арадал гъунилай гъейри, абуру чпин вилик мад са важиблу макьсад эцигнавай — Кьиблепатан Дагъустанда эдебиятдал машгъул жегьилар винел акъудун ва санал кIватI хьун, яратмишунрин рекье вилик фидай мумкинвилер ва пешекарвилин куьмекар гун.

Лезги студентрикай ибарат кIва­тIалдин гьакъиндай алим Дж.Агьмедова кхьизва: “КIватIал­дик сифтедай Гьажибег Гьажибегов, Юсуф Герейханов, Камалудин Гьамза­бегов, Мегьамед Исакьов квай, гуьгъуьнлай и кIватIалда студентар тир Агьмед Тагьирова, Зияудин Эфендиева, Шарабудин Мейланова, Исамудин Урдуханова, Хасбулат Ас­к­ар-Сарыджади, Гьамиль Муртузалиева, Сейфутдин Шихалиева, Шагьбаз Шайдабегова, Салигь Мусаева ва гзаф масабуру иштиракна”(2). 

Араб чIалан гьарфар арадай акъудна, Дагъустандин халкьарин кхьинар регьятарунин макьсаддалди адан чкадал латин алфавит кардик кутуна. Лезги чIалан алфавит 1937-йисан эхирра урус гьарфаралди эвезна. 1928-йисалай 1938-йисал кьван бакара атай алфавит эхирдай чи чIалаз кутуг тавунвайди яз гьи­сабна. Кьилди къачуртIа, чIалан се­серихъ (фонемайрихъ) галаз алакъалу яз жуьреба-жуьре фикирар арадал атана. Пешекарри лезги чIалан бязи фонемаяр квахьзавайдакай веревирдер авуна.

Нуфузлу алим Мегьамед Гьажиева алатай асирдин кьвед лагьай­ паюнин сифте кьилера Дагъустандин тарихдин, чIалан ва эдебиятдин институтдин илимдин сессиядал латиницадилай кириллицадал (урус алфавит) элячIунихъ чIал па­тал зурба хийир хьайиди къейднай. Ада латинламишай алфавитривай а девирда цIийиз кIел-кхьин арадал атай Дагъустандин гъвечIи чIалар тамамвилелди еримлу ийиз ва вилик эцигай тапшуругъар кьилиз акъудиз тахьайдакай делилар гъанай. Кьилди къачуртIа, латиницадин бинедаллаз алфавитар туь­кIуьрдайла, Дагъустандин чIала­рин гафарин состав вилик финин мумкинвилер, грамматикадин къурулуш ва фонетикадин къайдаяр фикирда кьунвачир. И ва маса месэлаяр себеб яз, 1938-йисуз Дагъустандин чIаларин, гьа жергедай яз лезги алфавитни, урус графикадин (кириллицадин) бинедаллаз туь­кIуьрунин чарасузвал арадал атана. Шак алачиз, чи йикъарин гьакъикъат фикирда аваз нетижаяр кьур­тIа, алфавит кириллицадин бинедаллаз туьхкIуьр хъувун чи меденият, кхьинар патал эгьмият авай кар хьана. Тарихди къалурзавайвал, кириллицади милли халкьар урусрин эдебиятдиз, медениятдиз мукьва авуна. Идалайни гъейри, латин гьарфарин ва урус чIалан (кириллица) алфавитар кьведни санал чируни, кьведакайни менфят къачуни савадлувилин дережа хкажунин кардиз манийвал гузвай.

Вичин нубатда профессор А.Гуьлмегьамедова лезги чIалан бязи сесер къалурунин жигьетдай кириллицадин нукьсанарни къейднай: “…Урус гьар­фарин бинедаллаз туькIуьр­навай алфавит гзаф залан ва кубутди я: са бязи сесер (фонемаяр) къалурун патал пуд лишан (гьарф) чарасуз жезва. Килиг: кьв-кьвал, кIв-кIвал, къв-къвал, хъв-хъварц” (3). 

(КьатI ама)

К.Ферзалиев

__________________________________

1. Килиг: Агьмедов  Дж. Н.  Гьажибег Гьажибегов. Дагъустан: девир, кьисметар. Махачкъала, 2002.
2. Килиг: Агьмедов  Дж. Н.  Гьажибег Гьажибегов. Дагъустан: девир, кьисметар. Махачкъала, 2002. 15-16-ч.
3. Гуьлмегьамедов А.Г. Лезги чIалан кхьинрикай. Лезги газет, 1992, 7-июль.