Муаллимди теклифзава

Хайи чIалан тарсар гузвай муаллимрин вилик важиблу ва четин месэла акъвазнава: аялриз лезги литературадин чIал ва хайи литература чирунин, ам кIанарунин, адал дамахунин, эсерлудаказ кIелунин ва дуьз кхьинин вердишвилер кутун. Ам кьилиз акъу­дун патал муаллимди жуьреба-жуьре къайдаяр жагъурзава, халкьдин мецин эсер­рикай менфят къачузва, жува туькIуь­риз акрошиирар, кроссвордар, гузвай темадиз талукь шиирар ишлемишзава.

Месела, ихьтин тапшуругъар

1. Кимизвай гьарфар кухтун, гафар слогриз паюн, предложенияр туькIуьрун, суалриз ва я, са темадиз талукьарна, гъвечIи гьикаяяр, ганвай рифмадин гафар кваз шиир арадал гъун ва масабур.

Ихьтин тапшуругъри аялар чпи чпел кIва­лах авуниз мажбурзава, абурун фикир авунин алакьунар, кьатIунар, чIал вилик финин мумкинвилер артухарзава.

2. ЧIалан тарсара гафунин винел кIва­ла­хуниз еке фикир гузва, гафунин метлебдиз, ам туькIуьр хьуниз, рахунра ишлемишуниз, сесерин къурулушдиз, дуьз кхьиниз талукь тапшуругъри дидед чIал чируниз куьмекзава. Ганвай гафуниз къарши мукьва, сад хьиз лугьудай (антонимар, синонимар, омонимар) жагъурунни важиблу тапшуругърикай я.

ЦIийи тарсунин гъавурда турдалай кьулухъ за ктабдин са тапшуругъ классда, са тап­шуругъни кIвале тамамарзава, ахпа цIийи темадиз талукь яз алава тапшуругъар гузва. Месела, существительнияр чирдайла:

1. Ганвай существительнияр гьикI арадиз атанва?

Рехивал — рехи+вал.

2. Сифте гьарф дегишна, маса гаф арадиз гъваш.

Рехивал — ЧIехивал.

3. Сад хьиз лугьузвай гафарин метлеб ачухара:

ПIинид тарар кутуна Мичурина Кеферда.

Гад хьайила, аялри, нез пIинияр, кеферда.

Хас ва умуми существительнияр

1. Рушан тIварцIикай эхиримжи ачух гьарф дегишарна, гададин тIвар арадиз гъваш.

Алимат-Алимет.

2. Гьайвандин тIвар арадиз гъваш: гимиш-гамиш, нек-кIек, деб-хеб, сал-кал.
3. Текстинай существительное жагъура ва падеж тайинара. Селиматахъ кицI ава. КицIин тIвар Алабаш я. Алабаша иесидиз хъсандиз къуллугъзава.
4. Гафарикай ибараяр арадиз гъваш.

Зул, къизил, аял, ван, хъсан, шагьвар, инсан, кьезил, баркалла, зегьмет.

Прилагательнияр

1. Ганвай шиирдай прилагательнияр жагъу­ра.
2. МискIалар ва мисалар кхьихь, прилагательнияр жагъура.

Глагол

1. Предложенийрай глаголар жагъура.
2. Глаголар слогриз пая.
3. Глаголра ахъайнавай гьарфар кхьин хъия.
4. Суалриз килигна, гьикая туькIуьра.
5. Глаголриз антонимар жагъура.

Гьа и къайдада гьар са чIалан пай чирдайла, абуруз талукь тапшуругъарни тамамарзава.

Литературадин тарсар гьафтеда сад хьуни са жерге четинвилер арадал гъизва. Шаирдин уьмуьрдикай суьгьбет, адан яратмишунар, литературадин илимдай чирвилер — вири са сятина гана кIанзава. ИкI ятIани, гьа и 40-45 декьикьада аялрин дикъет, фагьум-фикир тарсунал, хайи литературадал желб авун патал зун алахъзава.

ЦIийи темадиз талукь яз кроссвордар,  шиирар жува туькIуьрзава. “Лезги газетдин”, “Самур” журналдин макъалайрикай менфят къачузва. “Лезги газетдиз” акъат­завай марифатдиз талукь макъалаяр, лезги шаиррин эсерриз композиторри кхьенвай манияр ишлемишзава, ктабрин выставкаяр ачухзава, аялар мукьвал-мукьвал шаир­рихъ галаз танишарзава, шииратдин межлисар, устадвилелди кIелунай гьуьжетар кьиле тухузва, шаиррин хайи маканриз сиягьатар тешкилзава. ГьакIни литературадин тарсара къаб алай келимаяр кIелун ва абурун пата­хъай­ аялри, чпин фикирар лугьуз, веревирдер авуни чIал виликди финиз, аялрин чирвал гегьеншаруниз куьмекзава.

Гьелбетда, хайи чIал ва литература чирунин важиблу месэла регьятдиз гьялиз жеда лагьайтIа, чун гьахълу жедач, гьикI хьи, алай ОГЭ-йринни ЕГЭ-йрин девирда неинки аялар, гьакI диде-бубаярни “чIал амай кьван — халкьни амукьда” гафарин гъавурдик кутунин месэлани чи вилик акъвазнава. И карни лап четиндиз кьиле физва.

1. Диде-бубайри аялрин сиве герек авачир гафар твазва. Бязибуру лугьузва хьи, са куьнизни лазим авачир чIал чи квез я?
2. Аялрини абурун гафар тикрарзава: гьина чаз герек къвезва лезги чIал? За вучзава адакай? Рахаз чир хьайила, бес я.
3. ФГОС-дин лишан алач лугьуз, гъилевай ктабар тергна, цIийи ктабар къени агакьнавач.
4. Диде-бубайри директордин тIварцIихъ арза кхьизва ва аял чIал чирунин тарсуникай азадзава.

Гьайиф жедай кар ам я хьи, директорри и кар тадиз кьилизни акъудзава, абур и кардивай яргъа авун патал са акьван алахъни ийиз­вач. Виликдай урус чIалалди кьиле тухузвай­ “Дагестанская литература” тарсуна, масанрай хтана чIал чин тийизвай, маса миллетрин­ векилар жедай. Гила лагьайтIа, а тар­су­на­ авайди чкадинбур я. Бязи директоррини кваз чIал абуруз гуя куьчедани чир жеда, герек маса тарсарал алахърай лугьузва.

7-классдин литературада Межид Гьажиеван “Са булахдай яд хъвайибур” повестдай чIукар ава. Са сятина ам аялдин кьиливай кьатIуз жезвач. Повесть хъсан эсер я, амма материал гзаф хьуниз килигна, са сятина ам я кIелиз, я адакай суьгьбетиз агакьзавач, я ана ганвай гьерекатрин гъавурда аялар гьатзавач, са жерге четинвилер вилик акъваззава. Зи, гьакIни гзаф муаллимрин фикирдалди, и повестдин чкадал Межид Гьажиеван “Къарагуьз” эсер хтунайтIа, хъсан жедай.

6-классдин литературадин ктабда программада кIелун патал къалурнавай  Ибрагьим Гьуьсейнован “РикIин кIусар” шиир авачир.ЦIийи ктаб гьазурдайла, тIалабзава и карни фикирда кьун.

Виликан лезги чIалан ктабрани гъалатIар авачиз тушир. Мисал яз, 6-классдин ктабда числительнийрикай умуми малумат гузвай па­раграфда къайдадин числительнийрин тIварни кьунвач. Ихьтин жуьреба-жуьре гъа­латIар маса классрин ктабрикни ква. Заз вири гъалатIрал  акъвазиз  кIанзавач,  амма  лу­гьуз кIанзава хьи, цIийи ктабар акъуд хъийи­дайла, гъалатIар туькIуьр хъувуна акъудун лазим я.

Гьар са гамунихъ вичин нехиш авайвал, гьар са миллетдихъни вичин чIал ава. Бес а чIал хуьнни миллетдин гьар са векилдин буржи тушни?! Гьар са миллетдиз вичин чIалал рахадай, адан ирс хуьдай ихтиярар ганва. Бес им бахт тушни?  Хайи чIал квахьайтIа, чун лалбур я, урус чIал ква­хьайтIа — бишибур. Чун я лални тахьурай, я бишини. Чна чи хайи чIални хуьн, ви­ри миллетрин арада алакъа хуьзвай урус чIални. Балугъдивай яд галачиз яшамиш тежервал, инсандивайни чIал галачиз­ яшамиш жедач. ЧIал хуьн чи пак буржи я. И кардал ЮНЕСКО-ди гуьзчивал тухузва. Адан малуматралди, дуьньяда авай 6-7 агъзур чIа­лакай са пай квахьунин къурхулувилик ква.

Россиядин сергьятра 136 чIал квахьунин хаталувилик ква. 1952-йисан февралдин 21-даз Пакистанда бангла чIалаз гьукуматдин ста­тус гун патал чалишмиш хьайи студентар яна кьенай. Абур рикIел хуьнин лишан яз хайи чIаларин суварин югъни февралдин 21 тайинарнава.

Чи республикада чаз чIал чирдай ихтиярар ава, ганва. Амма чIал чирун мажбури къа­­­нун яз авач. Чун гзаф миллетрин маканда­ яшамиш жезва. Дагъустан жуьреба-жуьре цуькверин кIунчI хьтин чка я. Гьар са цуькведихъ вичин атир, акунар жеривал, гьар са халкьдихъни вичин чIал, гьар са чIалахъни ви­­­чин гуьрчегвал ава. ЧIал хуьх, чIал хуьн лу­гьуз, эверунарни гзаф жезва, пулдин премияр гуз, мярекатарни кьиле тухузва. Амма са дегишвални авач. Чаз чи чIал, гьакI амай миллетризни чпин чIалар амукьна кIанзава­тIа, ша чна вирида, сад хьана, школайра хайи чIал ва литература кIелунин мажбури къанун кьабулунин патахъай зегьмет чIугван. ТахьайтIа, чпин “хушуналди” кIелдай ихтияр­риз килигайтIа, чун чIал, миллет амачиз амукьдай югъни са акьван яргъал жедач.­

Ша чна чи чIал чирин, хуьн. ЧIал хуьни чаз чи халкь, адан культура, адетар, тарих дериндай чириз куьмекзава. Бубайрин ирсиниз, абурун асиррин тарихдиз гьуьрмет тийиз­вай халкьдихъ гележег авач, я женни ийидач. Маса чIаларин гьуьрметни хвена, жуван чIал хуьн — им, гьар са инсандин хьиз,  -халкьдинни  сифте лайихлувилерикай я.

Жуван суьгьбет заз алай девирдин лишанрикай шиирдалди акьалтIариз кIанзава:

Заз багьа я гьар са инсан,

КIандач рикIе эцягъиз.

Бес вучда, сад хьана илан

Атайла, сас элягъиз?

“Квез я ам зи, кIандач заз чIал,

Зи вилериз гьич такурай”

Лугьуз, туна лутуди къал,

ЭгечIайла, вуч авурай?

Агъзур багьна кьазва вичи

Хайи чIал чир тавун патал:-

“Баде — урус,  диде — дарги,

Дах я лезги, квез я зи чIал?”

Ихьтин тегьер багьнаяр гваз,

Куьз жезва куьн руьгьдиз ажуз?

Мягьтел я зун и гьал акваз,

Кутамир кьил кардик ферсуз.

ЧIал диде я, чIал я Ватан,

Сесни я ам хайи чилин.

Къиямат къуз чIал я дарман,

Гуьгьуьл къачур кайи рикIин.

За лугьузва: тахьуй гьич сад

Хайи чIалан ван-сес такIан.

Пака халкьни гуда маса

Са душмандин хциз вакIан.

“ЧIал хвейида халкьни хуьда” —

Чи бубайрин мисал я хьи.

Хайи чIални халкь техвейди

КицIелайни усал я хьи.

Пака душман жеда хъуьрез,

ЧIал течирдаз жедач гьуьрмет.

Хайи чилел лацу пехърез

Ухшар хьана, гуда лянет.

“Чан зи бала” лугьудай ван

Мад гьинай, лагь, вич атурай?

Дидедин чIал такIан инсан

И дуьньядал гьич тахьурай!

Гьелбетда, са чIижревай вирт кIватIиз же­дач. Ам кIватIун паталди са луж чIижер герек я. ЧIал хуьнни са касдин ваъ, вири жемят­дин везифа, къайгъу я. ЧIал халкьдин руьгьдин хазина я, ам хуьн паталди, зи фикирдалди,ихьтин серенжемар кьиле тухвана кIанда:

— хайи чIал чируниз школадин кьиле авайбуру кьетIен фикир гун;

— бес кьадар ктабралди таъминарин;

— хайи чIал гьар са миллетдин векилди чирун патал мажбури къанун кьабулин;

— сифтегьан классрани хайи чIалан тарсар пешекар муаллимди тухун;

— Дагъустандин вузра ва училищейра хайи чIалан имтигьан тван…

ЧIал халкьдин багьа хазина, чIал — им чи халкь ава, ама, амукьда лагьай лишан я. Ша чун чи чIалав жавабдарвилелди, кIаниви­лелди эгечIин! Адаз чна чи хайи дидедиз хьиз гьуьрметин, вилин нини хьиз хуьн, ам мадни баркаллу ийин!..

Гъулангерек  Ибрагьимова,

РД-дин лайихлу муаллим