Алай йисан эвел кьилера Кьасумхуьруьн телевиденидай (КТВ) къалурай тарихдиз талукь са передачада виликдай яхулриз (лакар) “лакз” лугьузвайди тестикьарзавай фикирар авайди раижзавай. И делилди зун къелем гъиле кьуниз мажбурна.
2017-йисуз зун Саудиядиз гьаждал фена. Тарихдин месэлаяр жуваз итижлу тирвиляй зун ана са шумуд сеферда мумкинвал хьайи арада Медина шегьерда авай “Кьери ктабар” тIвар алай ва Мекка шегьерда ирид мертебадикай ибарат ктабханайриз фена. Мисалда лугьузвайвал, низ вуч герек ятIа, гьам жагъида. Зун Дагъустандин, кьилди къачуртIа, лезгийрин тарихдиз талукь чешмейрин суракьда авай. Зи алахъунри нетижани гана. Ктабханадин директор Жамил Фаидахъ галаз таниш хьайидалай кьулухъ за адавай чIехи алим, гьафиз Ибн Касиран тарихдин гьихьтин ктабар аватIа къалурун тIалабна. И алимдин ктабар герек хьунин себеб ам тир хьи, Алкьвадар Гьасан эфенди вичин кIвалахра Ибн Касиран ктабрикай раханва, абурай мисалар гъанва. Жамил Фаида заз адан 21 томдикай ибарат “Аль Бидая уан Нихая” ктабдин тIвар кьуна. Зун и зурба кIвалахдихъ галаз мукьувай таниш жез эгечIна. Ктабдин кьилерай за арабар Дагъустандиз атай йисариз талукь чка жагъурна. Умар халифдин девирда кьиле фейи и вакъиадикай 10-томда кхьенвай. Ана “Фатгьи ал Баб” (яни, “Баб-аль-Абваб” Дарбанд) тIвар алай кьил авай (155-чин). Гьа икI, зун Ибн Касиран ктабда лезги вилаятдиз акъатна. Лагьана кIанда, ана чи тарихдиз талукь баянар лап куьрелди ганвай ва “Тарих ат-Табари” ктабдин 4-томдин тIвар кьунвай. И томда лагьайтIа, “Муъжам ал-булдан” ктаб къейднавай (ссылка). Газет кIелзавайбурун фикирдиз заз и ктабдай жагъай малуматар гъиз кIанзава. Таржумайрин мана:
“… Ана (яни Дербентда — авт.) табасаранар миллет авай. Абурун къуншияр “Филян”, “ал-Лакз” миллетар тир. Абурухъ гьардахъ чпин меркезарни авай (ал-Лейран, Ширван). ТIвар кьунвай миллетрин арада кьадардал гьалтайла лакзар гзаф авай. Идалай гъейри, абурук къуватлу, хъсандиз балкIанар гьалдай итимар квай. “Баб-аль-Абваб” гьуьлуьн порт я. Кеферпата авай халкьарин арада “Хазарар”, “ас-Сарир”, “Шинзан”, “Хайзан”, “Каражар”, “Рукьлян”, “Зирикран”, “Кумик”, “Жаржан”, “Табаристан” ва “ад-Дейлам” авай…”.
Мадни ихьтин келимаяр ава (таржумадин мана): “…Вилаятда яшамиш жезвай халкьарин арада лакзар чIехи халкь я. И миллетдин векилрихъ фикир желбдай къаш-къамат авай. Лакзрин ва “Баб-аль-Абвабдин” арада табасаранар яшамиш жезвай мулкар экIя хьанвай. Инра гзаф эцигунар кьиле физвай. Лакзар чIехи вилаят авай халкь я. Абурулай винидихъ “Филян”миллет галай…”.
И таржумайрай якъин жезвайвал, лакзар ва табасаранар къуншияр тир. Чаз малум тирвал, яхулар табасаранрин къуншияр туш. Амма лезгийринни Дербентдин арада, винидихъ гъанвай таржумайрани къейднавайвал, табасаранар ава.
Ихтилат физвай ктабда мад Дербентдиз мукьва мулкара, санлай къачурла, 70 миллет яшамиш хьайиди ва гьардахъ чпин чIални авайди къейднавай.
Маса — “Таж аль-Гъурус” тIвар алай ктабдин 15-томдин 320-чина икI кхьенва (таржумадин мана): “За Дарбанд, Ширван “Баб-аль-Абваб» я лугьузва. Ана яшамиш жезвай са тайифадин тIвар “ал-Лакз” я… Абур Карждал (Гуржистан) ва аниз мукьва авай хуьрерал гьужумар авур лакзар я…”.
Араб чIала “г” гьарф авачирвиляй тарихдин чешмейра “лагзи”-дин чкадал “лакзи” кхьенва. “Табаристан-Табасаран” гафар сад-садаз мукьва тирвал, зи фикирдалди, “Лагзи — Лазги (Лезги)” сад-садаз мукьва гафар я.
Ариф Рустамов, Ичинрин хуьруьн имам
