РикIел хквезва. Гъалибвилелди, куьруь са вахтунда акьалтIарда лагьана, Украинада башламишай махсус серенжем кьиле физ кьве вацралай гзаф вахт алатнавай. Инсанриз адан эхир аквазвачир. Базарда, карханайра къиметар хей­лин ба­гьа хьана, пулунин къимет агъуз ават­на. Рос­­сиядиз акси къецепатан чIуру таблигъат ге­гьенш хьана. Гьа са вахтунда чи офи­ци­альный­ чешмейри чу­кIур­завай хабарар сергьятламишнавайбур тир, пешекарвилин жигьетдай — вини дережа­да авачирбур. Махсус серенжемдилай нара­зибур тIимил тиртIани, ахьтинбур авазвай ва исятдани ава. Шоу-бизнесдин бязи “гъетерни”, собчакарни чубайсар хьтинбур хаинвилелди къецепатаз катна. Ихьтин гьа­­лара агьа­лийрик  ихтибарсузвални секинсузвал, къалабулух акатун аламатдин кар туш. Хейлин­ инсанрин мецел “Пака чи гьал гьикI жедатIа?” суалдин гафар алай. Гьа ихьтин кьил гана гьа йикъара “Лезги­ газетда” (№17. 29.04.22 йис.) и цIарарин автордин макъала чапнай.

Къейд. Махсус серенжем, официальный чешмейри лугьузвайвал,Украинадихъ, украинвийрихъ галаз тухузвай дяве туш. Им къунши республикада бандеровчийрини дуьньяда негь авунвай неонацистри чи уьлкве дяведин къурхулувилик кутуниз жаваб яз хатасузвал таъминарун патал ийизвай кар я. Ислягьвал патал. Ам гьакъикъатдани куьруь са вахтунда акьалтIариз жедайди тир. Амма гьамиша са багьнадихъ къекъвезвай США, Россия зайи­фардай лап хъсан вахт алукьна­ва лагьана, РагъакIидай патан уьлквейрихъ галаз гаф-чIал садна, и кардик къаришмиш хьана: чи уьлкве  санкцийрик кутуна, украинвийриз миллиардралди пул ва яракьар ахъайна. Им Америкадини саки вири Европади Урусатдихъ галаз дяве тухузва лагьай чIал тушни бес? ТIвар украинвийринди я кьазвайди, ишлемишзавай вири яракьар, инструкторар — НАТО-динбур, боевикар — къецепатан уьл­­квейрай гъанвай наемникар. Гьа са вахтунда чи Миноборонади, хабардар военный экспертри гъавурда твазвайвал, Россияди инсанар гзаф телеф тахьун, чIехи барбатIви­лериз рехъ тагун патал вичихъ авай залан яракьрикай менфят къачузвач. Анжах вини дережада дуьм-дуьздаказ лишандик кутуна­, тайин объект ядай, гилан аямдин багьа яракь ишлемишзава.

“Пака чи гьал гьикI жедатIа?” макъала рикIел хкайтIа, кIелзавайбурун фикирдиз хкиз кIанзава, ана чи гьалар хъсан хьунин кьилин шартIуникайни лугьузва. Месела, гьихьтин шартI? ГьикI ва мус хъсан жеда?

Винидихъ тIвар кьунвай макъалада къейд­­завайвал, обществодиз виридалайни чIехи зиян гьукумдин къурулушра ацукьнавай хаин­ри-коррупционерри гузва. Эвелни-эвел абуру чпин чIуру кардалди гьукумдинни халкьдин арада авай, общество вири рекьерай вилик финин эвелимжи шартI тир ихтибарвилин гьалар къарсурзава.

Ахпа. Законсуз рекьералди миллиардар кIватIнавай, чIехи девлетар къецепатан уьлквейриз акъуднавай, чпин хизанар анра ке­фият­дик яшамиш жезвай ва, чеб ватанпересар я лу­гьуз, хуруз гъуд язавай девлетлуйри­ ха­ин­­вал­ ийизвачни? Чпин ферсузвал себеб яз, мен­фятлу са карни алакь тийиз, чIехи мажибар къачузвай къуллугъчийри хаинвал ийизвачни?

Президент Владимир Путина лагьай фикир рикIел хквезва: “вад лагьай колонна”, пулар Россияда къазанмишиз, чеб руьгьдин рекьяй РагъакIидай пата авай, фагьум-фикирдалди, чпин лукIвилин къанажагъдалди ана яшамиш жезвай россиявийрикай ибарат я. Им Ватан маса гун тушни?

Гьайиф хьи, “вад лагьай колоннадин” жергейра чеб обществодин “элита” (вилик-кьилик квай, сечме инсанар) яз гьисабзавай бязи чиновникар, политикар, гьукумдин веки­лар, культурадин ва илимдин деятелар, машгьур спортсменар, девлетлуяр ава. Россиядиз акси акъвазнавай уьлквейрин уьмуьрдал ашукь хьанвай абур ватанпересар яни?

Гьайиф хьи, и халисанди тушир, къалп “эли­тадин” къене михьи инсандиз кутуг тавур хесетрин, лайихсуз ерийрин, кьве чин алай инсанар, дасмалчияр, виниз тир марифатдинни ахлакьдин къайдаяр кваз такьазвайбурни гзаф ава. Гьа ихьтинбур я Рагъ­акIи­дай патан уьмуьрдин къайдайрал гуьл хьана­, руьгьдин рекьяй абурун лукIвиле гьахьнавайбур.  Ихь­тин­буру чпин хсуси хийир патал гьар са макъамда халкьдин, Ватандин итижар маса гуда.

Дасмалчияр, “чин чуьхуьдайбур”, фашалар гзаф авай чкада бажарагълу, рикI михьи, гьахълувал кIани, чин кьун тавуна, вири авайвал лугьудай касдиз кIвалахиз четин жеда. Абурукай уьлкведиз жезвай зарар кьве къатунинди я. Ихьтин хаинрикай общество михьи хьун, гьахълувал тун гъалибвилерин “пака чи гьал хъсан хьунин” кьилин шартIа­рикай сад я.

Веревирдер авурдалай кьулухъ къейд ийиз кIанзава: эгер обществода дегишвилер тутуна (ам михьи тавуна), авай гьалар давам­ хьайитIа, “пака чи гьал гьикI жедатIа?” рито­ри­кадин суалдиз “пис жеда” лагьана атIай жаваб гузвай ватанперес гьахълу жеда. Обществода дегишвилер тун девирди кIевелай истемишзава.

Россиядиз акси, алай вахтунда къизгъин хьанвай информациядин дяве Украинада тухузвай махсус серенжемдив эгечIдалди хейлин йисар инлай вилик  башламиш хьанвайди я. Гьакъикъатда лагьайтIа, ибур, къенин йи­къан акьунар, Советрин уьлкведиз акси яз, чун магълуб хьайи ва государство чукIуру­нал­ гъайи “къайи дяведин” кьвед лагьай — эхи­римжи пай я.  Гила Россия чукIурдай фикир ава душманриз. Асул гьисабдай гьа чаз чизвай информационный дяведин такьатар ишлемишуналди. И кар патал РагъакIидай патан политикри чIулав таблигъатдинбине­да инсандин кьил денг ийидай “лацу тапарар”, къалп информация тунва.

Къе информациядин дяведа кьилин, кар кьетIдай яракь яз кьве виш йис инлай вилик РагъакIидай пата Урусатдиз акси яз туькIуь­рай яракь — русофобия цIийи жуьреда ишлемишзава. И яракьдин куьмекдалди “коллективный Западдин” мурад вири дуьньяда авто­ритет хкаж хьанвай Россия “чIуру, пис крарин уьлкве” хьиз, “гьуьрмет, ихтибар авуниз лайих­ авачир”, тапаррин, гьиллейрин,  вила­ят”­ хьиз, урус халкь вири дуьньядин халкьариз чапхунчи хьиз къалурна, виридаз такIана­рун я.

Килиг садра гьихьтин чкадал гъизватIа. РагъакIидай патан уьлквейра россиявийриз гьатта мугьманханайра чкаяр, туьквенрай, базаррилай товарар гузвач. Гьакъидихъ кIел­за­вай студентар вузрай акъудзава. Абур квел­ди тахсирлу хьана? Дуьньяда машгьур Чайковскийдин жавагьирар репертуаррикай хкудзава, Достоевскийдин эсеррикай лекцияр кIелиз тазвач. Франциядин тIвар-ван авай художник, скульптор Эдгар Дегади (1834-1917) чIугунвай “Русские танцовщицы” шикилдин тIвар Лондондин милли галереяди дегишарнава. Гила адаз “Украинские танцовщицы” лугьузва. Квез, юлдашар, хъуьруьн къвезвани? Им тушни бес вагьшивал?

Русофобия къадакьрай акъатнава. Рагъ­акIидай патан политтехнологри ам цIийикIа туькIуьр хъувунва, яни гила автофобиядиз, жу­ваз (инал россиявийриз) жув такIанаруниз, психологиядин такьатрикай менфят къачуналди, артух фикир гузва. Вилик эцигнавай мурад Россиядин халкьариз, эвелни-эвел урус халкьдиз, вичиз вич такIанарун, жуван ацу­кьун­-къарагъун, кIвал-югъ, жуван вуч хьайи­тIани такIанарун, чарадан вуч хьайи­тIани жувандалай хъсанди хьиз аквадайвал. Жуван чIал, регьберар, Ватан такIанарун.  Урус халкьдин ми­салда тагькимарзава: “Хорошо там, где нас нет”. Ваъ, играми дустар, жув хайи кIвал — ам гьикьван кесиб хьайитIани — дидедин “чан бала” лугьудай ширин сес, чина хъвер авай адан къамат амай кIвал, аял чIавуз жув къекъвей хайи хуьруьн куьчеяр — абур гьикьван руг авайбур хьайитIани, “дуьньядин чиркер” тир вири девлетрилай чаз багьа я. Ватанпересдиз гьакI хьун герек я. Гьа чIавуз ватандаш вич хайи чкадай катдач. Гьа чIавуз ам вич хайи чка хъсанариз алахъда, женгни чIугвада.

Алай девирда русофобиядикай гзаф хаталу яракь хьанва. Адан хура акъвазун, гъалибвал къазанмишун патал, чаз адан тIебиат, бинеяр хъсандиз чир хьана кIанзава. Эгер туп-тфенг, цIай галай адетдин яракь вилериз аквазвайди, гъили кьаз жедайди ятIа, русофо­бия, вилиз акуна, гъилив кьаз жедайди туш. Геж хабар гудай, ам ишлемишунин нетижаяр гуьзлемиш тийизвай гзаф заланбур жеда. Зун ягъалмиш хьун мумкин я, амма къе русо­фобиядихъ галаз тухузвай женгина заз чIехи агалкьунар аквазвач.

РагъакIидай патан политикри Россиядиз акси яз русофобиядин яракь ишлемишиз кьвед-пуд виш йис я. Гьатта — 500 йис. Туьрк­верин гьужумрикди девлетлу Византия (хаинвилер, гьа гьисабдай эвел девирдин “коллективный Западдин” хаинвал себеб яз) кIватайдалай инихъ лугьуз кIанзава заз. Урусатдин сад лагьай император Петрди, “Европадиз пенжер ачухна”, реформаяр тухвайдалай кьулухъ русофобия къвердавай ге­гьенш хьана. ХIХ асирдин эвелдай, 1812-йисуз, Наполеона Россиядал гьужумдалди ви­лик Францияда “Сад лагьай “Петрдин веси” (фальшивка) гьазурна. Ана гуя Урусатдин императорди вичин ирсдарриз Европа ва ахпа вири дуьнья, гьикI кьуна, агъавалдатIа веси ийизва, рекьер къалурзава. А “весидай” урусар гьихьтин “дявекарар”, “чапхунчияр”, “чIу­ру инсанар” ятIа аквазва. Гьа девирдилай эгечIна, “русофобия” гаф вич авачиртIани, ам информационный дяведин яракь яз ишлемишна. Урусат вичин пацук кутада лагьана атай ва чпив ажал агакьай  Наполеонан офицеррив и “веси” гваз хьана. Гьатта къецепатан тарихчийрини “Петрдин веси” къундарма (фальшивка) тирди субутарнаватIани, РагъакIидай патан таблигъатди къени адакай менфят къачузва, цитатаяр гъизва.

Урусар “вагьшияр”, “чапхунчияр” тирла, Наполеон Россиядай чукурна, кьушун галаз гъалибвилелди Париждиз гьахьай император Сад лагьай Александра вичин аскерриз тарашунар, чукIурунар авун, гуж ишлемишун кIевелай бес вучиз къадагъа авунайтIа яраб? Вучиз императорди абуруз парижвийрив мергьяматлувилелди, дуствилелди эгечIунин, ял ядай багълариз, куьчейриз, имаратриз зиянар тагунин буйругъ ганайтIа? Наполеона ва адан аскерри Урусатдин чилел, Москвада чеб масакIа тухванай эхир. АкI хьайила, вагьшияр, чапхунчияр вужар я? Ваъ, урусар чапхунчияр туш.

А девирда экономикадин кьилин хел хуьруьн майишат тир. Урусат чIехи майданра экIя хьанвай, къуватлу кьушунар авай, дявейра гъа­либвилер къазанмишзавай гзаф гужлу им­перия тиртIани, Европадин вилик фенвай уьл­квейрилай ам са кьадар кьулухъ гала­мукь­завай. Вичин къудратлувилел гьалтайла, Россия дуьньяда сад лагьай государство тир. Виридаз адахъ галаз дуствал тухуз кIан­за­вай. Амма, тарихчийри лугьузвайвал, экономикадин, иллаки промышленностдин ва бя­зи важиблу маса хилерай чи уьлкве лап за­йиф­диз вилик физвай.

Европадин уьлквейра кьиле фейи промышленностдин революцияди, “Азадвал, Барабарвал, Стхавал” эвер гунрик гзаф ивияр экъичай Франциядин ЧIехи инкъилабди, Наполеонан дявейри Урусатдин обществодик, интеллигенциядик юзун кутуна, 1825-йисан декабристрин восстанидал гъана.

Обществодин вилик-кьилик квай къатари уьмуьр хъсанардай, уьлкве вилик тухудай менфятлу реформаяр истемишна.И жигьетдай философиядин гьуьжетар хци хьана. Дегишвилер тунин чарасузвили общество уяхарна. Садбуру лагьана хьи, реформаяр тухуналди, Россия дуьньядин вилик фенвай маса уьлквеяр (РагъакIидай патан государствояр) авай хьтин рекье аваз вилик тухун герек я. И фикирдиз акси экъечIай муькуьбуру­ маса рехъ теклифзавай: “Ваъ, Россиядихъ, дуьньядин амай уьлквейрилай тафаватлу яз, вилик фидай вичин кьетIен рехъ ава”. Абуру тестикьарзавай хьи, православие — бинеда, пачагь кьиле аваз, славянрин садвилелди уьлкве вилик тухуз жеда”.

Гьа икI, XIX асирдин сифте кьилера “славянофиларни” “западникар” пайда хьана. “Западникрин” “гьунарралди” Урусатда къенепа­тан русофобияди цIир ахъайдай шартIар арадал атана.

Тарихдай чаз хъсандиз чидай ва вич эвелан диссидентрин, оппозиционеррин, революционеррин жергедай тир шаир, девлетлу помещикдин хва Н.Огарева вичин Ватандикай вуч кхьизвайтIа, килиг:

Къуй лянет хьурай и вилаятдиз,

Гьар гьикI ятIан зун хайи…

Яргъай къвезвай зи сесини…

Къарагъарин Урусатда, белки, бунт.

А девирда Н.Огарева урусрин машгьур философ, писатель А.Герценахъ галаз санал Лондонда “Колокол” газет акъудзавай. Кьуьзуь кьилихъ кесибвиле гьатай Огареван кьилиз эсер яна.

Жуван Ватандикай акьалтIай чIуру фики­рар авай «западник» Москвадин университетдин жегьил профессор, шаир, Влади­мир­ Печерин хьана. Ада хайи уьлкве “гьич са затIни са чIавузни дегиш тежедай мейитрин шегьердив гекъигзавай”. Са десте урус алимрихъ галаз санал са йисуз Германиядин университетда командировкада хьана хтайдалай кьулухъ душмандиз кьван такIан хьанвай В. Печериназ хайи Урусат. Ада студентриз вичин шиирарни кIелдай:

Хайи ватан такIан хьун гьикьван я ширин

Ва ам тергун  къанихвилелди гуьзетун!

Ва ватан кукIваруна вири дуьнья

ЦIийи хъхьана акун! 

КIвалахзавай чкада гьуьрмет, илимда чIе­хи гележег авай, агалкьунралди вилик физвай­ жегьил профессор 1836-йисуз, вири крар гадарна, гьич са себебни авачиз, вичивай ина яшамиш жедач лагьана, Россиядай Европадиз катнай. Православидай экъечI­на, католи­цизм кьабулна, Англиядиз фена. Лондонда яшамиш жезвай А.Герценакайни куьмек хьанач. Къариблухда кьуру фу къачу­дай пулни гвачиз амукьай виликан профессор католикрин монахдиз элкъвена. Ам Ирландиядин мо­настырда куьтягь хьана, гьана кучукни авуна.

Эгер куьн “западник” В.Печеринан биографиядихъ галаз таниш хьайитIа, квез ам чIе­хи чин авай урус офицердин гада тирди, адан тербиячи, кIвале тарсар гузвай муаллим немс Вильгельм Кессман хьайиди чир жеда. Кессмана Наполеон Бонапарт пай­гъам­бардиз барабар авунвай. Ада аялдиз гузвай чирвилер Европадин авторрин ктабрай къачузвай. И тербиячидиз Урусат, урус халкь такIан тир. Гьавиляй урус офицердин хва, са куьникайни дарвал такур профессор Печери­накай вучиз ва гьикI “западник” ва акьал­тIай русофоб хьанатIа, гъавурда акьун четин туш.

Амма XIX асирдин «западникар» вири русофобар тушир. Абурун жергеда Россия дуьньяда машгьур авур чIехи бажарагъдин философар, писателар, шаирар авай. Месела, Урусатдин сад лагьай философ Петр Чаада­ев, камалэгьли, философ, шаир Александр  Герцен, философ, писатель Николай Чернышевский, писатель Иван Тургенев ва масабур. Жегьил йисара Федор Достоевский “западник” тир. Амма “западник” Чаадаева эвер гузвай: “Европавияр яз амукьа, урусар яз яша­миш хьун давамариз…”. Европадин уьлквейрин халкьар чаз душманар туш. Амма абурун кьиле авай гзафбуру тухузвай сиясат  Россиядиз акси, душманвилинди я.

Заз а кар къейд ийиз кIанзава хьи, чпикай русофобар тахьай “западникри” Россия вилик тухунин карда къугъвай роль гъвечIиди туш. Тайин дуьшуьшра зурба роль къугъвана­. Ам­ма икI хьун патал зурба ватанпересвални чарасуз я. Халис ватанпересвал. Инал заз Россиядин император Сад лагьай Петр (1672-1725) рикIел хкун кутугнавай кар яз аквазва.

(КьатI ама)

Абдулафис Исмаилов