Кьил къумадик?..
Хаталувал авайла, са риваятда къейдзавайвал, девекъушди кьил гуя къумадик кутадалда. Им таб я. Риваят авиляй арадал атана хьи, душман акурла, и къушра кьил агъузда, бязи вахтара гьа алайвал чилел ацукьни ийида. Вучиз? Вич такурай, цава авай вичин яргъи гарданди душмандин фикир желб тавурай лугьуз.
Амалдар къуш
Чарадан мука кака хун патал кукупIди а мукан иесияр чуьлдиз фенвай вахт гуьзлемишда. И карда адаз вичин винел патан акунрини куьмекзава: кукупI гъвечIи къушарин кIеви душман чинеругдиз ухшар я. Хкянавай мукал, адет яз, кьве кукупI санал къведа. Адан иесияр эркек кукупI чукуриз, адаз къурху гуз алахънавай береда муькуьда фена мука кака хана тада.
КукупI хийирлу къуш я — ада пепе-шепIе, гьашаратар гзаф къирмишзава, незва, гьатта — маса къушариз такIан чIар алай куквар, цIарнахарни. ТIебиат чирунал машгъулбуру виликрай къейдзавай хьи, кукупIдин туьтуьхдинни хуквадин къенепад гуя чIар, йис алай хъицикь хьтинди я. ИкI я, амма а чIарар къушран вичинбур туш, ада незвай кьван кукваринни цIарнахринбур я. Гьавиляй я кукупIди “хъапI ягъиз”, арабир сивихъ (кIуфухъ) хкиз, чIар-йис гадар хъийизвайди.
Адетдин кукупIдин манидин ван виридаз хьана жеди. Яргъариз ван къведай ку-ку-ку-ку себеб яз, адал тIварни гьахьтинди акьалтнава. И сес япарихъ галукьай мавгьуматрихъ инанмиш (суеверие) бязибуру “кукупIди шумудра гьарайдатIа” гьисабда, гуя инсандиз гьакьван йисар (уьмуьр) жеда. Бязи вахтара ку-ку галаз-галаз 50-60 сеферда тикрар жеда. Гьарайзавайбур анжах “дах” кукупIар я, чпин “адахлуйриз” эвериз. Диде кукупIрихъ а устадвал авач, абуру, чпиз бегенмиш хьайи, кутугай муг хкягъайла, муькуь юлдашдиз анжах шадвиляй “хъверзавай” хьтин векъи “хо-хо-хо”-далди эверда.
Чил эгъуьндайди
Кеферпатан Америкадин кьураматда жедай хъалхъас къиб (гофер) чиляй дерин тIеквенар эгъуьниз хьуналди машгьур я. Бязибуру гьатта цIуд метр кьван яргъивал алай тIеквенар эгъуьнда. А кьилени гегьенш кIвал хьтин чкани туькIуьрда. Хъалхъасдихъ галаз санал ана бязи вахтара хейлин къуьрер, енотар, гьамбардин кьифер, маса гьайванар — тамам “зоопарк” кIватI жеда, санал яшамиш жеда.
Гьуьле жедай хъалхъас хъипре лагьайтIа, батмиш жезвай инсан къутармишай дуьшуьш малум я. 1969-йисуз Карибский гьуьле са гимидай пассажир циз аватналда. Тамам цIувад сятда кьван а касди, бахтунай гьалтай гьуьлуьн еке хъалхъас хъипрен кIеви къабух (панцирь) кьуна, сирнавна. Эхирни ам маса гимида авай матросриз акуна ва къутармишна.
“Къаравул”
Са 10-15 йис вилик Стокгольмдин зоопаркдай кьериз-цIаруз амай гьайванар чуьнуьхиз хьана. Эхирни “къаравулвиле” шагьдин кобра (айнаяр алай хьтин гъуьлягъ) тайинарна. Ам нянрихъ вич авай чкадай ахъайнавай ва террариумдиз гьахьзавай ракIарал ихьтин гафар кхьенвай плакатни куьрсарзавай: “Йифиз и дарамат шагьдин кобради хуьзва”. Кьве метр алай зегьерлу гъуьлягъ авай чкадиз физ ни жуьрэтда кьван? Мад чуьнуьхунар хъхьанач.
«Лезги газет»
