(Эвел — 12-нумрада)
…Амма, гьайиф хьи, федеральный каналра гьамиша икI жезвач. Гагь-гагь зун ахьтин фикирдал къвезва хьи, уьлкведин кьилин телеканалра политикадин шоу-программайра иштиракзавай бязи деятелар анриз чахъ, халкьдихъ, галаз рахун патал ваъ, чпи чеб реклама ийиз, “килиг, зун гьихьтин ватанперес ятIа, вири душманар кукIварда, дарбадагъда за” лугьудай хьтин гафаралди чеб къалуриз, гъараз аваз къвезвайбур я. Ахьтинбурун мецел алайди рикIени жедайди туш. Белки, зун инал ягъалмиш жезватIа?
Кьвед-пуд кас гьа са макъамда санал, масадахъ яб акал тийиз, гьар сад амайбурулай кIевиз гьарайиз рахаз алахъзавай, векъи, лайихлувилик хкIадай гафар лугьузвай дуьшуьшар жезва. Акьван къал алаз вири санлай рахада хьи, абурукай низ вуч лугьуз кIанзавайди ятIа, гъавурда акьадач. Вичин нервияр, психика хуьн патал телетамашачиди телевизордин яру кнопкадал тIуб илисда, “гила квез кIамай кьван рахух” лагьана, кIвалин пенжер ачухда. Телевизорди утагъдиз гъанвай къурхулу негативдикай кIвалин гьава михьи хьун патал. Кьве патални мурз алай яракьди жуваз зарар тагун патал.
Дегь заманадин Грециядин сифтегьанбур тир философри (философия илим яз гьа уьлкведа арадал атайди я), месела, Гераклита гьеле 2500 йис инлай вилик къейд авунай хьи, вилик финин (эволюциядин) нетижада гьакъикъи затI вичиз зид затIуниз (противоположность) элкъведай мумкинвал ава. Яни “хъсандакай” “писди”, “писдакай” “хъсанди” хьун мумкин я. Эволюцияда жезвай шартIарилай аслу яз. Им диалектикадин кьилин къанунрикай сад яз гьисабзава. И къанун информациядиз — “кьве патални мурз алай яракьдизни” талукь я.
Мисал патал мад сеферда Советрин Союздин кьисмет къалуриз кIанзава. Инсаниятдин тарихда Советрин уьлкведилай — Россиядилай хьиз, куьруь девирда вичин къенепатан такьатрин куьмекдалди йигиндаказ экономика вилик тухуз алакьай, вири дуьнья хъсан патахъ вилик финиз чIехи таъсир авур маса государство хьанач. Либералриз (неинки тек са либералриз) гьакьван такIан, гьакъикъатдани гзаф четинвилер хьайи 30-йисар рикIел хкин.
1931-йисан 4-февралдиз социализмдин промышленностдин зегьметчийрин Вирисоюздин сад лагьай конференциядал рахай уьлкведин регьбер И.В.Сталина хиве кьунай: “Вилик фенвай уьлквейрилай чун 50-100 йисан кьулухъ галамукьнава. И мензилдиз чун цIуд йисан вахтунда фена кIанда. Эгер чна акI тавуртIа, чун шупIарда”. Гуя регьбердиз хабар авай, империалист чапхунчийрин, фашистрин кьиле авай Гитлера Россиядал бейхабардиз гьужум ийидалди амай вахтни гьа цIуд йис тир. Чун акьван кьулухъ галамукьнавай хьи, СССР кIаник кутун патал Гитлера туькIуьрнавай “Барбаросса” планда пуд варз вахт къалурнавай.
Империализмдин кIвенкIвечи уьлквеяр 50-100 йисуз фейи мензил чи уьлкведилай, гзаф миллетрин сад тир халкьдилай, чи бубайрилай дяведилай виликан 10 йисан вахтунда атIуз алакьна. Советрин Союз гужлу индустрия авай государствойрин жергеда (США-дилай гуьгъуьниз) кьвед лагьай чкадал хкаж хьана. Экономикадин бязи хилерай Россия сад лагьай чкадал экъечIнавай. Месела, 1940-йисуз дуьньяда акъудзавай цепь алай вири тракторрин 40 процентдилай гзаф чи уьлкведа акъудзавайбур тир. 30-йисара эцигна кардик кутур Сталинграддин, Харьковдин, Челябинскдин — тек гьа и пуд заводди гьар йисуз 150 агъзурдав агакьна тракторар акъудзавай. А девирда Парижда тухуз хьайи международный выставкайра советрин тракторар гьамиша Гран-придиз лайихлу жезвай. Экономикадин вири хилерай ихьтин мисалар гзаф гъиз жеда. Зегьметчи халкьди гьар са югъ зегьметдин игитвилералди къейдзавай. Колхоздин чуьллера пакамалай няналди манидин ван кьилеллаз кIвалах ргазвай.
Агалкьунрин бинеда эвелни-эвел хьайиди обществода арадал атай гьуьрметлувал, ихтибарвал, инсанар девлетлуярни кесибар яз чара тахьун, пакагьан йикъахъ виридан инанмишвал, гьакъикъи ватанпересвал тир. Яшайиш вини дережадинди тушир, и жигьетдай чун хейлин кьулухъ галамукьзавай. Амма инсанар шад тир. Абуруз уьмуьр къвердавай хъсан жезвайди, гьукумди халкь алдатмиш тийизвайди, хиве кьурди кьилизни акъудзавайди аквазвай. Халкьди — гьукумдиз, гьукумди халкьдиз ихтибарзавай.
Гьа 30-йисара дуьньядин экономика чIехи кризисда гьатнавай. КIвенкIве аваз вилик физвай девлетлу Америкадин экономикада чIехи барбатIвилер арадал атанай (“Великая американская депрессия” чи рикIел алама). Амма а кризисдивай тек са чи уьлкве дарвилера тваз хьанач. Акси яз, промышленность кIвачел акьалдарунин карда чаз куьмек гайи США-да карханаяр агална, кIвалахдикай магьрум хьана, къекъверагвиле гьатай фялейризни инженерриз чи гьукуматди Россияда кIвалахдай, яшамиш жедай чкаяр ганай. Генани кризисдай экъечIун патал Америкадин президент Франклин Рузвельта, капиталистри вич кутунвай басрухдизни килиг тавуна, Сталинан экономика идара авунин къайдайрикай менфят къачунай ва США капитализмдиз хас тир нубатдин кризисдай экъечIнай.
Чи уьлкведин тарихда 30-йисар мадни а кардалди тафаватлу хьана хьи, гьукумдин саки вири къурулушриз, гьатта государстводин хатасузвал хуьдай органриз, армиядиз “вад лагьай колоннадин” векилар гьахьнавай. Им аламат жедай кар туш. Вучиз лагьайтIа, “вад лагьай колоннаяр” вири уьлквейра, дегь заманайрилай башламишна, вири девирра жезвайди я ва исятдани авазва. Маса месэла я — абурун ери ва активвал. “Барбаросса” план туькIуьрдайла, Гитлера “вад лагьай колоннадик”, “гибридный дяведин” — информационный дяведин гужлу такьатдик чIехи умудар кутунай. Фашистрин умудар кьилиз акъатнач: дяве башламиш жедалди вилик советрин уьлкве “вад лагьай колоннадикай” михьи авунвай.
(КьатI ама)
Абдулафис Исмаилов
