Инфекциядин азаррин арада чахутка вири яшарин инсанар патал лап заланди, хаталуди я. Ам дуьньяда инсаниятдихъ галаз санал арадиз атана. Садакай-садак акатдай ваба, тиф, тIегъуьн, къиздирма, дифтерия хьтин лап хаталу азаррикай, алай аямдин медицинадин  агалкьун себеб яз, инсаният гьамишалугъ яз азад хьана. Гьайиф хьи, чахуткади кьилин чка кьун давам жезва. ВОЗ-дин (Всемирная организация здравоохранения) делилралди, гьар йисуз дуьньяда и узуьрдик 9 млн кас азарлу, абурукай 5 млн кас телеф жезва. Ибур духтуррик къалабулух кутадай рекъемар я.

Чи республикада чахуткадин азардиз талукь гьихьтин гьалар аватIа чирун патал и йикъара зун Дагъустан Республикадин чахуткадиз акси кIвалах тухудай диспансердин кьилин духтур Абдурагьман Абдурагьманович Мегьамедовахъ галаз гуьруьшмиш хьана ва чи арада суьгьбет кьиле фена.

• Абдурагьман Мегьамедович, сифте заз куьне чахуткадиз акси кIвалах тухудай диспансердин тарихдикай куьрелди ла­гьа­найтIа кIанзавай.

— 1920-1925-йисара Россиядин Федерацияда Дагъустан чахуткадик азарлубур гзаф авай регионрикай сад тир. ХХ  лагьай асирдин 20-йисарал къведалди Дагъустанда чахуткадиз акси кIвалах тухудай медицинадин гьич са идара ва, илимдал бинеламиш хьана, азардихъ галаз женг чIугвадай духтурар авачир. Начагъбур жерягьрини суьгьуьрчийри дуьайралдини запабралди “сагъарзавай”. 1909-йисуз Дагъустанда чахутка азардихъ галаз женг чIугвадай “Кавказдин обществодин филиал” тешкилна. Адан кьилин метлеб агьалийриз санитариядин рекьяй чирвилер гун ва зайиф хьанвай азарлуяр сагъарун патал такьатар кIватIун тир. 1925-йисуз Дагъустандиз РСФСР-дин здравоохраненидин комиссар Н.А.Семашко атана ва ада Гунибда чахуткадин санаторий ахъаюнин серенжемар кьабулна. А санаторийди чахуткадин азар сагъарунин карда еке роль къугъвана. Гьа и йисуз Махачкъалада чахуткадиз акси диспансер кардик кутуна. 1932-йисуз ам республикадин диспансердиз элкъуьрна. Ватандин ЧIехи дяведилай гуьгъуьнин йисара чахуткадиз акси кIвалах тухун, вири уьлкведа хьиз, Дагъустандани гужлу хьана.

1946-1947-йисара Буйнакскда 100 кой­кадин чкаяр авай госпиталь, Хасавюртда ­чахуткадин кабинет ва 10 койкадин чкаяр авай стационар кардик кутуна. 1984-йисуз Ма­хачкъалада — 225 койкадин, Буйнакскда 650 койкадин чкаяр авай чахуткадин больницаяр кардик кутунай. Махачкъаладин больницади са акьван яргъалди кIвалахнач. Ам Таркидин агьалийри са жерге себебралди агализ туна. Гьайиф хьи, республикадин меркезда къени чахуткадиз акси больница авач.

Буйнакск шегьерда авай чахуткадин 0больницада чи духтурри, Москвадин духтуррихъ галаз сад хьиз, гьар юкъуз жигеррин чахутка квай азарлуйриз устадвилелди операцияр ийизва. РПТД (республиканский противотуберкулезный диспансер) алай аямдин вини дережадин технологийралди тадаракламишнавай, чахуткадин азардин диагноз эцигдай, сагъардай, профилактика ийидай вири жуьрейрин мумкинвилер авай еке идара я. Ина чпин пеше дериндай чидай фтизиатрри кIвалахзава. Диспансерда аялрин, флюорографиядин, консультациядин, рентгенологиядин, лабораториядин ва маса отделенияр кардик ква.

• Чахутка азардикай вуч лугьуз жеда? Ам инсанрик акатунин себебар гьихьтинбур я?

— Чахутка йисаралди давам жедай, вири бедендин инфекциядин гзаф залан ва хаталу азар я.

Ам арадал гъизвай микроб 1882-йисуз немсерин алим Роберт Коха винел акъудна. Чахуткадин пуд жуьредин микробар ава: инсанрин, ири карч алай гьайванрин ва къушарин. Адет яз, инсанар чпиз хас микроб­дик азарлу жеда. Азар арадал гъизвай микробар гзаф дурумлубур я. МичIи, ламувал квай, ми­хьи тушир, мукьвал-мукьвал гьава дегишар тийизвай чкайра, цуькIуьнда, жуьреба-жуьре шейэрин винел, иллаки некIедин продуктра азардин зегьерлу лишанар варцаралди амукьда. Амма ракъинин кIаник ва я ругурла, гьакIни дезинфекция ийидай шейэри микробар рекьида. Чахуткадин азар акатунихъ себебар гзаф ава. Кьилин чешме уьзуьр квай инсан я, иллаки — ачух жуьредин чахутка квайбур. Уьгьуь ядайла, адан сивяй цуь­кIуьндин зерреяр акъатзава, абур 2-3 метрдиз, илирзайла, гьатта 10 метрдиз кьван чкIизва. А стIалра гзаф кьадар бактерияр жезва. Алимри тестикьарзавайвал, ачухдиз чахутка квай инсандин жигеррай цуькIуьндин стIалрихъ галаз чахуткадин миллионралди палочкаяр акъатзава. Абур гьавадихъ галаз патав гвай инсанрин (нефес чIугвадайла) жигерриз аватзава. Чахутка квай гьар са касди вичин михьивал авун лазим я. Гзаф вахтара ин­санар гъавурдик квач. Азарлуди хизандин юкьва жезва. Адан пек-партал, къаб-къажах, мес-къуьж хизандивай чара ийизвач. Нетижада азарлудан хизан хаталувилик акатзава. Идалайни гъейри, ички, бейгьуш ишле­мишун, пIапIрус чIугунни чахуткадин азар акатунин себебар я. Гзаф вахтара аялрикни и хаталу азар акатзава. Лугьун лазим я хьи, аялар чахуткадик азарлу хьунай тахсир диде-бубайрин хиве гьатзава. ГьикI ла­гьайтIа, бязи диде-бубайри чпин аялриз чахуткадиз акси рапар ягъуникай кьил къа­къудзава. Нетижада аялар азарлу жезва. Чахуткадик азарлу жезвай аялрин чIехи пай 15-17 йиса авай жаванрал гьалтзава. Ил­лаки гьа и яшара авай аялриз гьар йисуз флюорографиядин ахтармишунар авун чарасуз я. Чир хьун лазим я хьи, азар гьикьван­ фад дуьздал акъудайтIа, гьакьван ам фад сагъаризни жеда. Заз инал са ихьтин карни къейд ийиз кIанзава: чахуткадиз акси рапар ягъуникай кьил къакъудзавайбур, лугьун хьи, общество сагълам хьана кIан тийиз­вайбур я. Вакцина алимри гзаф йисарин зегьметдалди акъуднава. Адакай себеб хьуникди инсаният инфекциядин гзаф азаррикай хвена.

• Чахуткадин сифте лишанар гьихьтинбур я?

— Чахутка квай инсандин беден къуватсуз, кьезил, варцаралди 37,2-37,4 градус ифин алаз жеда. Иштягь квахьда. Бязи дуьшуьшра чахуткадин азар садлагьана агъурдаказ башламиш жеда. Еке ифинар акьалтда, иви квай уьгьуьяр акатда. Ихьтин дуь­шуьш­ра, вахтунда духтурдин патав фена, дуьз диагноз эцигайтIа, азар фад сагъариз жеда. Шекердин азар авай инсанрик чахуткадин азар фад акатда, абур сагъарунни четин жеда.

• Чи республикада чахуткадик азарлубурун кьадар гьикьван я?

— Санлай къачурла, Дагъустанда активный жуьреда азарлу  2667 кас, Махачкъалада 750 кас диспансердин учетда ава. Эхиримжи йисара чахуткадин лишанар авайбур тIимил хьанватIани, азарлуйрин кьадар гзаф я. Якъин делилар гъиз хьун мумкин туш, гьикI лагьайтIа, гзафбуру чеб чахуткадик азарлу тирди далдаламишзава. Абур диспансердин учетда жезвач.

• Чахуткадик азарлубур республикадин гьи районра гзаф ава?

— Хасавюрт, Бабаюрт, Къизилюрт гьакIни Дербент, Тлярата районра гьалар пайгар туш.

• И кардин себеб вуч я?

— Себебар гзаф ава. Вахт-вахтунда сагъламвал ахтармишзавач, чахуткадик азарлубурухъ галаз алакъада жезва, тIуьниз, яша­йишдин шартIариз яб гузвач, гигиенадин серенжемар кьиле тухузвач ва икI мад.

• Чахуткадик азарлуйрин кьадар ­винел акъудун патал диспансердин ­духтурри гьихьтин серенжемар кьабулзава?

— Алай вахтунда чи республикадин чахуткадиз акси кIвалах тухудай идарайра 130 духтурди ва юкьван чирвилер авай 400  медработникди, гьа жергедай яз Махачкъаладин диспансерда 52 духтурди ва 47 медсестради зегьмет чIугвазва. Абур вири азарлуйрин къуллугъда, галатун тийижиз, акъвазнава. Кьилди къачуртIа, азарлуйрин сиягьар туь­кIуьрзава, абур диспансердин учетда твазва, абурал гуьзчивал тухузва, сагъардай ва профилактикадин серенжемар кьабулзава. Диспансердин духтурар мукьвал-мукьвал шегьеррин ва районрин чахуткадин азар сагъардай ва профилактика  ийидай медицинадин идарайриз физва, анра кьиле тухузвай кIвалахрал гуьзчивалзава ва абуруз практикадин рекьяй куьмекар гузва. Чи духтурри чахуткадин азардин профилактикадин, диагностикадин ва сагъардай государстводин медицинадин идарайра чпин пешекарвилин дережа хкажзава. Чахуткадин азар сагъарунин цIийи жуьреяр чпин практикада ишлемишзава.

• Квел кIвалахда гьихьтин четинвилер гьалтзава?

— Чун республикадин здравоохраненидин бюджетдал ала. Финансламишун лазим тир къайдада тахьун себеб яз, чавай куьгьне хьанвай технологияр цIийибурал эвез ийиз жезвач. И карди агьалийрин сагъламвал ахтармишунизни екез кьецI гузва.

• Чахуткадик азарлу ксариз гьихьтин меслятар гуз жеда?

— Чахуткадин азар сагъариз жеда. Алай аямдин  медицинадихъ  чахуткадин  азардин  вилик  пад  кьадай  ва  ам  сагъардай цIийи жуьредин вири такьатар ава. Сагъардай курс анжах стационарда тухун лазим я. Кьилинди духтурдин истемишунрал амал авун, вахт-вахтунда сагъламвал ахтармишун?

Абдурагьман Мегьамедович, маналу суьгьбет авунай чухсагъул. Чахутка хьтин ха­талу азар сагъарунин карда куь коллективдихъ еке агалкьунар хьурай.

Надият Велиева