“Заз кьуьзуь жедай мажал авач!” — лагьанай Дагъустандин халкьдин шаир Хуьруьг  Тагьира вичин вахтунда. Шаирди кьилин чIарарин рехивал уьмуьрдин бахтлувал яз гьисабзавай.

Килигмир зи рехи хьанвай чIарариз

Ам я, дустар, зи уьмуьрдин лацувал.

Шад жеда зун эвичIайла чи багълариз.

Гзаф кIанда заз гатфарин къацувал.

Нурламиш жез уьлкве абад жердавай

Бахчади хьиз, цуьк ахъайиз уьмуьрди,

РикIин къуват артух жезва къвердавай,

Жегьилна зун Сталинан девирди…

И цIарара шаирди вичиз кьуьзуь жедай мажал тахьунин себеб вуч ятIа, хъсандиз ачухарнава: уьлкве абад жердавай, уьмуьрдини, бахчади хьиз, цуьк ахъай­зава, рикIин къуват артух жезва…

Ам гьи девир тир? Шаирди жаваб ганва: “Жегьилна зун Сталинан девирди…”

Яраб ибур, лугьузва за, шаирдив са ни ятIа, гуж гъа­либна, кхьиз тур гафар ятIа? Шиир кIелайла,  ахьтин­ фикир рикIив гьич агатзавач.

Шаирдин а чIавуз  яхцIурни цIемуьжуьд йис тир. Акь­ван цIаярайни вацIарай, залан яшайишдин хъу-тIалрай экъечIай касди кIелдайбурал тахьай, тавур, авачир крарин вязер бажагьат илитIдай.

Зи яхцIурни цIемуьжуьд я, гзаф туш,

Адан са пай гьижрандикди фейид я.

Куьне заз гьич кьуьзуьд лугьун инсаф туш,

За чи халкьдин таъсиб кIевиз хвейид я.

Халкьдин таъсиб кIевиз хвейи шаирдин вичин таъсибни Ватанди, цIийи девирди, адан шартIари вине туна.

Зи гуьгьуьлар хкажнава цавариз

Кьакьан магьсул авай гегьенш чуьллери.

Килиг садра шад рушариз, сусариз,

Ватандиз мани лугьузва эллери.

Шаирди генани алава хъийизва:

 

Абад Ватандикай кхьенвай мани,

Азад къуш хьиз, лув гуз цава къекъвезва.

Хайи Ватан гуьрчег хьана заз кIани,

Гуьгьуьл шад яз, гатфар югъ хьиз хъуьрезва…

И чIалар кхьейдалай инихъ 65 йис алатнава. Эгер къе за Ватандикай, чи къенин йикъан гьакъикъатдикай ихьтин чIалар кхьейтIа, са шакни алачиз, зал парабур хъуьреда. Мумкин я, масакIани хьун. Вучиз лагьайтIа, чи къенин йикъарин аламатар вири тамамвилелди Х.Тагьиран шиирда авай тестикьарунриз, гьиссериз къарши, акси я.

Чи къенин аямдин кьилин идеологри, Сталинан девир виридалайни чIулавди, инсанар ихтияррикайни азадвилерикай, идахъ галаз сад хьиз, яшайишдин мумкинвилерикайни магьрум авурди тир лугьуз, барби ягъиз­, 20-40 йис жезва. Хуьруьг Тагьиран девирдин инсанарни саки амач. Адан шиирралди  тербияламиш хьайи чун хьтинбурни лап тIимил ама. Майдан, “чаз я пионерар, я комсомолар, я коммунистар вужар тиртIа чир хьанач!” лугьуз, шадвалзавайбурун гъиле гьатнава. “Демократияни” ибуруз Америкадайни Европадай гъана багъишнавай “азад базар”, “азад” кIанивал, беденралди алверун, кьецIил кьуьлер, манасуз манияр, жинс жинсинал эвленмиш хьунар, чукIурунарни тарашунар, инсандин ивидиз кьуьл гун… маса-маса “гьунарар” хьиз я.

Ихьтин шартIара “заз кьуьзуь жедай мажал авач!” лугьудай намуслу шаир ва я журналист, художник майдандиз экъечIайтIа?..

Дугъри я, чи телеканалрай аквазвайвал, 80 йисузни “кьуьзуь” тежербур ава. Садбур гьа йисара гъуьлериз хъфизва, муькуьбур эвленмиш жезва, пуд, кьуд ла­­гьайбуру чпи хайибур, аладайбур са гьинай ятIа, “жагъур” хъийизва.

Абад Ватандикай мани лугьузвайбур?.. АматIа чидач.  Жуьреба-жуьре “программаярни”, “концепциярин”, “рекьерин картаярни”, “проектарни” туь­кIуьр­за­вай хьиз я. Гьакъикъатда чаз вуч кIанзавайди ятIа, чна гьинихъ гьерекатзавайди ятIа, чун яшамиш хьунин­ метлеб вуч ятIа, чи идеалар, чешнеяр, игитар вужар ятIа, ачухдаказ лугьузвай тайин я программа, я страте­гиядин рехъ, я  чна вирида сад хьиз амална кIанзавай идеология авайди ятIа чир жезмач. Партияр — гзаф, идеологар — гзаф, рахаз — кикIидайбурни — гзаф, фракцияр лугьудайбурни — гьикьван кIандатIани!.. Адетдин­ инсан гъавурда акьадай урус чIални амайди хьиз туш… И жигьет­дай чун ХIХ ваъ, XVII, XV асиррихъди хъфей хьиз я.

Гьа и шартIара чи камаллу регьберри, иллаки “женг­чи” депутатри инсандин кьуьзуьвилин, яни пенсиядиз экъечIун лазим тир яшарикай гьуьжетар арадал вегьезва. Телеканалрай тешкилзавай рахунриз яб гайила, рикIел алатай асирдин 90-йисара вири каналрай тешкилиз хьайи “ваучеризациядин” аламатар, Кашпировскийринни Чумакрин суьгьуьрдин сеансар, Чубайса гьар са агьалидиз хиве кьур багьа машинар, Горбачева гьар хизандиз багъишай цIийи кIвалер “женнетдин” къулайвилер, ацIайвилер хквезва. Амма уьлкве, общество акьалтIай чкIайвиле, агьалиярни (чIехи пай) каша тунай. Демографиядин гьалар…

Ай-аман, “пенсийрин реформадини” чун гьа “девлетрихъ”, “къулайвилерихъ”, “яргъи сагълам” яшарихъ тухузвачтIа?..

Россиявияр, гьа жергедай дагъустанвиярни, “тежрибаяр” тухунихъ галаз акьван вердиш хьанва хьи, абурун сабурдин хамни гьакьван яцIу хьанва. Идакай акьалтIай лутуйрини ягьсузри, ватан, виждан вучар ятIа чин тийирбуру, гьукум гъиле гьатзамазди, чпи-чеб, чпин тухумар тухарзавайбуру менфят хкудзавайдал шак алач.  Пенсийрин фонд “кесиб” хьун гьа и кардихъ галаз алакъалу тушни?..

“Халкь” лугьудай гаф усал лакIабдиз элкъуьрна, ам гзаф ибарайрай акъуднава. Амач чахъ я халкьдин медицина, я халкьдин образование, милиция, судар, депутатар ва икI мад, мад…

Заз чидач, масабуру гьикI кьил хвенатIа, адетдин муаллим, гила журналист яз, вири уьмуьрда за са мажибдалди кьил хвена. Анжах гила, яшар 60-далай алатайдалай кьулухъ, мажибдал пенсия алава хъхьайла, агьвал са бубат хъсанвилихъ элкъвена. Къе кIвалах­ди­­лай алудайтIа, мад гьа виликан буржара гьатзавайди я. Инанмиш я: эгер пенсиядихъ, чаз чешне къалурзавай Европадин ва я маса  уьлквейра хьиз, инсандивай кьил хуьз жезвайтIа, 70-80 йис хьайилани, чи кьуьзекри кIвалахал бажагьат ялдай. Хтулар, птулар хуьдай, къулай са чкада ял ядай. Чиновникризни депутатриз, олигархриз пенсиядиз экъечIун герекни туш жеди. Амма адетдин факъирриз?.. Чубанризни лежберриз?.. Муаллимризни духтурриз? Кул гваз, куьчеяр михьзавайбуруз? Къаварални цларал кIвалахзавай­буруз? Абуруз гьакьван яргъал яшар гузва жал?.. Чина жегьилриз кIвалах жагъизвач. Яшлубуруз цIийи пешеяр къачу, кIвалах давамара лугьузва. 60 йисалай алатай беден, мефтIер гьакьван мягькембур, гьунарлубур яз амукьда жал?..

РикIел хъуьруьнрин сагьиб Малла Насрединан са агьвалат хквезва. Кимин пипIе  фадлай чилел вегьенвай къванцин къаябдин кьилихъ акъвазна, — ам хиялри тухванвай. “ГьикI хьана, Малла, хиялри кьунва хьи? Ваз къванци вуч лугьузва?” — хабар кьуна кимеллайбурукай сада.

“Ада лугьузва, — жаваб гана яшлу Маллади, — вавай зун, ви 18, 28, 38 йисар тирлани, хкажиз хьайиди туш, гила, 60-70 яшариз акъатайла — генани жедач!..”

“Къван валай акьуллу я”, — хълагьна кимел алай агъсакъалри…

Яраб и мисал инсанрин гьунарлу яшар “яргъи” ийиз алахънавайбуруз ван хьайиди ятIа?..

Вири и месэлаяр и йикъара уьлкведин Президентди халкьдихъ галаз авур вичин телерахунра веревирд­нава, хейлин политикри, экономистри, социологри чпин баянарни ганва. Гъавурда акьазвайвал, пенсиядиз экъечIунин вахт яргъал вегьинин асул себебар, чаз кIанзни-такIанзни тарихдин шартIари арадал гъизва, чун лагьайтIа, а кардив сабурдивди эгечIун лазим я. Государстводи яшлу инсанар, иллаки аялар галай дишегьлияр кIевера твадач, авай кьезилвилер ва мумкинвилер хуьда…

Мердали Жалилов