23-август — Россиядин Кьушунрин баркалладин югъ

Йисар са-сад къвез, алатиз, тарихдиз физва, амма уьлкве патал ва­жиблу вакъиаяр, мярекатар халкьди рикIел хуьзва. Ватандин ЧIехи дяведикай, туьтуьнихъ кьван яракьламиш хьанвай кьушунрин, техникадин, яракьрин сан са шумуд сеферда артух тир фашистрихъ галаз кьиле тухвай пара къизгъин, телефвилер, барбатIвилер арадал гъайи женгерикайни гьакI лугьуз жеда. Абурукай гзафбур тарихда гьатнава. Гьа гьисабдай яз, Гъалибвилин бине кутур, душмандиз ри­кIелай тефидай кар кьур Курскдин женгни. Тарихчийри ам пуд чкадал пайзава: Курск оборона авун (5-23-июль); Орелдин женг (12-июль-18-август); Белгороддинни Харьковдин гьужумдин женг (3-23-август).

Вири гьакъикъат фикирдиз гъун патал чна 1943-йис рикIел хкун кутугнава. И йисан январдин вацра “Курская правда” газетда шегьер­эгьлийриз кхьенвай чар ава: “ЦIийи йис чна лап четин шар­тIа­ра ­къар­шиламишна. Немсерин кьа­цIай чекмеди чи хайи чилиз гье­ле кIур гузма. Амма Советрин­ вири халкьдиз Яру Армияди душман Рагъ­акIидай патахъ гьикI чукур­за­ватIа аквазва. Курскдин областни душмандикай азад ийидай югъ мукьвал ала…”

Немсерин гъилик акатай 15 вацра шегьерда 2 агъзур кас гуьлледиз акъудна. 10 агъзурдалай виниз агьалияр кашакди кьена. Гьакьванбур Германиядиз рекье туна. Промышленностдин вири карханаяр барбатIна, тадаракар Германиядиз тухвана. 98 туьквен, банкар, обра­зов­анидин, медицинадин идараяр, кIвалер тарашна. Куьрелди, фа­шис­т­ри сагъ са чкани тунач.

2-февралдиз Курск фашистрикай азад ийидай “Звезда” тIвар алай операциядив эгечIна ва Ушаково, Поповка, Беседино, Дурнево, Лебяжье хуьрерин патарив ягъунар кьиле фена. 8-февралдин нянихъ шегьердин са пай азадна. Пакадин юкъуз амай пайни.

Сталинград патал кьиле фейи женгера магълуб хьунай хъел кумай ва Курск азад авуни мадни цIай кутур Гитлер ва немсерин командование советрин кьушунрал мадни зурба гьужум тешкилунин къастунив ацIанвай, гьазурвилерни акунвай. Душманди Курскдин гьалкъадин сергьятра 50 дивизия (гьа гьисабдай яз танкарин 16 дивизия, танкарин 2 бригада, 3 батальон,  орудийрин 8 дивизион, 10 агъзур миномет ва тупар акъвазарнавай. Аскеррин, офицеррин кьадар 900 агъзурдалай алатнавай. Идалайни гъейри, къваларив мадни 20 дивизия гьазурнавай. Фашистрин фикир сад тир: хабарсуз гьужумна, Яру Армиядин кьушунриз вири жуьредин яракьрай жезмай кьван гзаф зиян гун, ахпа абур, гьалкъада туна, къирмишун. Военный операциядиз “Цитадель” тIвар ганвай.

Советрин халкьдин бахтунай, и вагьши, инсафсуз план кьилиз акъат­нач. И кардани чи разведчикрин гьерекатрин роль екеди хьана. Абуру Генеральный штабдин ва талукь командирар вахт-вахтунда Гитлеран генералри туькIуьрзавай планрикай, фашистрин кьушунар кIватI жезвай чкайрикай, алава яз къвезвай частарикай хабардарна. Разведчикрин ва фронтдин сергьятра сенгерар кьунвай советрин армийрин, частарин командующийрин ха­баррал асаслу яз, Верховный Главнокомандующий И.Сталин кьиле аваз Яру Армиядин командованиди фашистрин гьужумдиз акси план ва Центральный, Воронеждин фронтрикай ибарат армия туь-кIуьрна.

Адан къурулушда 1,3 миллион кас, 20 агъзурдав агакьна тупар, ми­нометар, 3300 агъзурдалай виниз танкар ва 2650 самолет авай. Центральный фронтдин ( командующий — армиядин генерал Константин Ро­коссовский) кьушунри Курскдин кеферпад ва Воронеждин фронтди (командующий — армиядин генерал Николай Ватунин) кьиблепад хуьн лазим тир.Генерал-полковник Иван Конев кьиле авай фронтдин аскерри Курскдин вилик патан мулкар хуьзвай.

Шегьердин патарив сенгерар кьунвай вири кьушунриз душмандин гьужум викIегьвилелди къаршиламишунин, фашистрин аскерар, техника жезмай кьван гзаф барбатIунин ва ахпа, душман гьалдай фейила, адал гьужум авунин тапшуругъ гана.

Фашистрин «Центр» армияди Орелдин ва Белгороддин районрай чи сенгеррал гьужумна. Орелди­хъай чи кьушунрин винел генерал-фельдмаршал Гюнтер Ханс фон Клюгедин ва Белгороддин пата­хъайни генерал-фельдмаршал Эрих фон Манштейнан группировкаяр атана. Самолетар, танкар, тупар, ми­нометар кардик акатна. Душман агъунвай хьи, ихьтин гьужумдин, къуватдин хура Яру Армиядин аскерривай акъвазиз жедач, абур катда. Амма абуруз маса шикил акуна. Чи уьтквем, викIегь, бажарагълу, тежрибалу маршалрин —  Георгий Жукован, Александр Василевскийдин, армиядин генералар тир Константин Рокоссовскийдин, Николай Ватунинан, Иван Коневан ва маса командиррин регьбервилик кваз чи частари душман “хъсандиз” къаршиламишна. Душмандивай 300-500 метрдин мензилдизни виликди къвез хьанач.

Военный тарихчийри къейдзавайвал, 12-13- июлдиз чи 3, 9, 11, 61, 63-армийри фрицрин сенгеррай пад акъудна ва виликди гьерекатна. Белгороддин кеферпата, ра­кьун рекьин Прохоровка станциядин районда кьве терефдихъайни 1200 тан­куни иштиракай лап зурба, садрани тахьай хьтин женг кьиле фена. 26-июлдиз фашистар, Орелдин плацдарм туна, катуниз мажбур хьана. 29-июлдиз Волхов, 5-август­диз Орел азадна. 18-августдиз советрин кьушунар Брянскдив агакьна. РагъакIидай патан фронтдин Центральный ва Брянскдин фронтрин кьушунри “Кутузов” тIвар ганвай операция кьиле тухвана ва душмандин армия кукIварна.

Вири жуьредин женгера чи кьушунриз гьавадин 2 ва 17-армийри еке куьмек гана. 1943-йисан 23-августдиз Яру Армияди фашистрин кьушунар 140-150 километрдиз РагъакIидай патахъ гадар хъувуна. Советрин чешмейрин делилралди, Курскдин женгина душман хкянавай 30 дивизиядикай,абурукай ирид  танкарин дивизияр, 500 агъзурдалай гзаф аскеррикайни офицеррикай, 3,7 агъзур самолетдикай, 3 агъзур тупуникай, минометрикай магьрум хьана. Советрин кьушунризни зурба зиян хьана. Курскдин и инсафсуз женгина чи 863 агъзур кас телеф, 6000 танк терг хьана.

Ихьтин жуьредин телефвилер, къурбандар арадал атанатIани, Яру Армиядин кьушунри къазанмишай гъалибвили гуьгъуьнин женгер ла­йихлувилелди тухуниз куьмекна.

Нариман Ибрагьимов