(Эвел — 50-52-нумрайра)

Багьа (Пак) Къуръан чирун

Мусурманри Багьа Къуръан чируниз, ам хуралай эзбер авуниз, дуьз къайдада кIелуниз кьетIен фикир гана. Вични Пайгъамбардал (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьу­­рай вичиз) агакьарнавайвал. Сагьабийрин арадай Къуръан хъсандиз кIелдайбуру (къариъри) ва хуралай чидайбуру (гьафизри) табиинриз (сагьабийрин гуьгъуьнай атай мусурманрин несилдиз), гьар са аятдин ма­на ачухариз, Къуръан чирна. Гуьгъуьнлай табиинрин арада авай Къу­ръан хуралай чизвай ксари (гьафизри) медресаяр (мектебар) арадал гъана­ ва анра, гьикI чпиз сагьабийри чирнатIа (дериндай ва вири месэлайрин гъавурда тваз), гьа къайдада ма­са­буруз Къуръан чирунив эгечIна. Ихьтин гьалара Къуръан чирзавайбурун кьадар пара хьана. Муаллимри чпин сухтайриз аятар хуралай чирзавай, чпи ла-гьай­ гафар абурув тикрариз таз, фасагьат араб чIа­лалди сивяй­ сесер дуьз акъудиз вердишарна. Къейд ийин хьи, и карда абуру цIийи­вилер ва я са гьихьтин ятIани дегишвилер тунач. Къуръан­ Аллагьдин Ра­сулдив (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьу­­рай вичиз) агакьай жуьреда чирзавай. Чи йикъа­ра хьиз.

Багьа Къуръан кIелдай са шумуд жуьре ава. И жуьреяр Къуръандин ке­лимаяр, адан гьарфар, абур лугьудай къайдаяр “ада” авун я. Вични табиинри сагьабийривай чирайвал. Чи девирда Багьа Къуръан кIелдай виридалайни машгьур къайдаяр ибур я: “Асим-ан кIелунин къайда” (ада тарс гайи Сулейманан хва Гьафсдилай агакьнава), “Нафиъ-ан кIелунин къайда” (Варшдилай агакьнава) ва “Ад-Даврийдин кIелунин къайда” (Абу-Амр Аль-Басрийдилай агакьнава), “Къалунан кIелунин къайда” (Нафиъ-алай агакьнава).

Багьа Къуръан “тафсир” авун (баян гун)

Къуръандин “тафсир” адан манаяр­ баян гана ачухарун я. Гьакъи­къатда­ Аллагьди Багьа Къуръан кIел­за­вай кас адан манайрин гъавурда акьу­нин карда гьевеслу ийизва. Аллагьди­ лу­­гьуз­ва: “Соад” сурадин 29-аятда (ма­на): “Чна ваз (авудна) ракъурнавай Ктаб — берекатлуди я, абуру адан аят­рал фикирар авун ва рикIел гъун па­тал (насигьат) акьулрин сагьибри…”.

Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьу­­рай вичиз) сагьабияр (Аллагь рази хьурай чпелай) гъавурда гьат тавур Къу­ръ­андин манайрин баян гузвай. Сагьабийриз араб чIал хъсандиз чизвайвиляй ва Къуръанни араб чIалал тирвиляй Къуръандин манайрин гъавурда абур регьятдиз акьуна. Яни араб чIал чир хьуникай абуруз еке куьмек хьана. Са кьадар вахтар алатайла, Къу­ръандин манайрин баянрихъ инсанрин патай муьгьтежвал артух хьана­.

Пайгъамбардилай (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьу­­рай вичиз), адан сагьабийрилай ва табиинрилай агакьнавай Къуръандиз ганвай баянрикай “тафсирдин” илимдин асул пай тешкил хьанва. Адаз  “Пайгъамбардилай (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьу­­рай вичиз), сагьабийрилай амукь­­­­навай эсерралди ганвай тафсир” лугьузва. “Тафсирдин” и жуьре аятрин гъавурда гьатунин жигьетдай ви­ри­далайни хъсанди я. Вучиз ла­гьай­тIа, и жуьреди чаз вилик девиррин мусурманар аятрин манайрин гъавурда гьатай къайдадикай хабар гузва.

“Тафсирдин” жуьреяр

“Тафсирдин” алимри гьар жуьредин илимрин терефриз (рекьериз) фикир гунихъ галаз алакъалу яз, “тафсирдин” илимдани жуьреба-жуьре хилер (терефар) арадал атанва. Мисал яз, Къуръандавай араб чIа­лан месэлайрин, Шариатдин эмиррин ва къадагъайрин гьакъиндай, тарихдин, эдебрин ва хейлин маса крарин жигьетдай баянар (гзаф фикир) гузвай “тафсирдин” ктабар ава.

“Тафсирдин” алимри и месэладиз килигна “тафсир” кьве жуьредиз пайнава:

1). “Пайгъамбардилай (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьу­­рай вичиз), адан сагьабийрилай ва табиинрилай амукьнавай эсерралди ганвай тафсир (яни абуру аятриз ганвай баянар)”.

2). Илимдин дуьз бинедаллаз фи­­кирдалди (акьулдалди) ганвай “тафсир” (баян).

“Тафсирдин” виридалайни хъсан жуьреяр

“Тафсирдин” жуьрейрин арада виридалайни вилик “Эсерралди ганвай тафсир” хьун герек я. Яни чун сиф­те нубатда гьадаз килигна кIанда. Вучиз лагьайтIа, ам Пайгъамбардилай (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьу­­рай вичиз), сагьабийрилай ва табиинрилай агакьнавай “тафсир” я. Абуруз и крар виридалайни хъсандиз чизвай.

Эгер Къуръандин аятрин гъавур­да­ гьатун патал мадни артух баянрихъ муьгь­тежвал аваз хьайитIа ва суал алай месэлаяр винидихъ къейднавай “тафсирдин” жуьреда авачтIа, “тафсир” ийизвай алимди агъадихъ галай къайдаяр (шартIар) кьилиз акъудна кIанда:

1.Пайгъамбардилай (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьу­­рай вичиз), сагьабийрилай ва табиинрилай атанвай аятрин манайрин баян хуьн ва адаз аксиди гъун тавун.

2.“Тафсир” Пак Къуръанда аваз атанвай ва Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьу­­рай вичиз) михьи Суннади баянар гана ачухарнавай умуми манайрихъ галаз сад хьун. Гьавиляй “тафсир” ийизвай касдиз а манайриз акси “тафсир” гун къадагъа я. Къейд ийин хьи, Пак Къуръандин са аятри маса аят­риз баянар гузва ва садбуру муькуьбуруз аксивал ийизвач. ГьакIни Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьу­­рай вичиз) Пак Суннади Къуръандин умуми аятрин манайриз баян гузва ва “тафсир” ийизва.

3.”Тафсир” ийизвай касдиз хъсандиз араб чIалан къайдаяр чир хьун ге­рек я; гафари вуч манаяр къалур­за­ватIа (акьалтIай фикир лугьузвай сад-садахъ галаз алакъалу гафарикай ибарат тир), келимаяр гьикI туь­кIуьрдатIа ва (абур) ишлемишдай жуьреярни. Пак Къуръан араб чIалал авудна ракъурнава. ГьакI хьайила, адан гъавурдани гьа чIалан къайдайрай акьуна кIанда.

КьатI ама

Ямин Мегьамедов, диндин рекьяй алим