Виликан Куьре округдин мулкарал са девирда  юкьван виш йисарин Куьр (Кур) тIвар алай шегьер экIя хьанвай. Тарихдин чинра мукьвал-мукьвал — Куьре, тек-туьк дуьшуьш­ра Ку­ра тIварарни гьалтзава. Шегьер хьайи дуьм-дуьз чка ва ам терг хьайи вахт къенин йикъалди гьеле тайинарнавач.

Малум тирвал, Куьр 1666-йисалди чукIурнавачир, гьикI лагьайтIа, и йисуз Дагъустандиз атай османрин сиягьатчи Эвлия Челебиди хабар гузвайвал, и шегьерда саки 10 агъзур касдив агакьна инсанар яшамиш жезвай. Дербентдай и шегьердиз физвай рекье сиягьатчи 12 сят хьана. Къейдна кIан­да, юкьван виш йисарин шегьерра, чи йикъара хьиз, гзаф кьадар инсанар яшамиш жезвачир. Мисал яз, 1886-йисуз Дербентда — 15, Буйнакскда 9 агъзурдалай тIимил инсанар яшамиш жезвай.

Кьурагь ва Куьр са чIавуз хуьрерин жемиятрин союзрин центраяр тир. Виликан Куьре округдин мулкарал ихьтин хуьрерин тIварар гьалтзава: Куркурхуьр, Кураг, Куг. Амма Кур тIвар алай тек са хуьр ава — Кур­хуьр (Куьрхуьр). Лагьана кIан­да, Кур­­хуьруьн мулкарилай къенепатан Дагъус­тандиз гьахьдай рехъ фенва.

Адет яз гьисабзавайвал, Курхуьр Тамерланан девирда арадал атана. Амма хуьр арадал атунин карда, вучиз ятIани, садани фи­кир тагузвай са делил ава. 14-асирда (1385, я тахьайтIа 1395-йисар), Тамерланан девирда яшамиш хьайи шаир Куьре Мелик вичин “Мусибат-наме” эсерда и хуьруьн яшарикай рахазва:

Чуьнгуьр ягъиз, лагьа Мелик,

Къирмиш хьана вири эллер.

Муьжуьд виш суз мескен хьайи

Азиз Ватан чIур хьана зи.

И бендинай малум жезвайвал, гьа чIавуз хуьруьн 800 йис тамам хьанвай, яни чи йикъара Курхуьруьхъ 1400 йисалай тIимил тушир тарих ава. Ихтилат физвай эсерда адан авторди Куьреда кIелени хьайидакай хабар гузва. И кардин гьа­къин­дай маса чешмейрини шагьидвалзава.

“1585-йисуз Жафар хан нубатдин сеферда Кьиблепатан Дагъустандиз гьахьна, са шумуд хуьр вичиз муьтIуьгъарна ва гьужумрин нетижада “Куьре” кIеле­ни къачуна, ам тарашна…” (Бакиханов А.-К. Гюлистан-и Ирам/  Ред., коммент., примеч. и указ. акад. АН Аз ССР. З.М. Буниятова. Баку, 1991. — 304 чин).

Гелхенрин хуьре авай са сурун къванцел атIанвай кхьинра Шейх шагьди 917-йисуз (1511-1512-йисар — авт.) Кьурагь ва Куьре хуьрер барбатIайдакай хабар гузва.

КIеледикай Хиналугъай тир Магьмудан XIV-XV асирра кьиле фейи вакъиайрикай кхьенвай чешмедани раханва. “Дербент-намеда” лагьайтIа, Дагъустандин вилаятрин центрайрин арада Куьредин ва Мискискарин тIварарни кьунва.

Агъадихъ кIелзавайбурун фикирдиз гъизвай малуматда Куьр са мус ятIани дагъдин гирведал хьайи­­­дакай хабар гузва: “1579-йисан 2-ноябрдиз Дербент хуьн Азовдин сердер Мугьаммад бегдал тапшурмишна, Осман­ паша османринни татаррин 6000 аскердикай ибарат кьушунарни галаз Дербентдин къеледай экъечI­на. Дагъустанвийриз и кардикай хабар хьанмазди, Кумдай (мумкин я, Къа­зикъумухдикай ихтилат физва — авт.), Та­басарандай, Къайтагъдай тир дестеяр ва кыпчакар Куьр (Кюре богазы) тIвар алай чкада кIватI хьана…”. Яни Куьредин гирведал (кIама)  (Гьуьсейн Ф.­ ­Османринни сефевидрин 1578-1590-йисарин дяве. Османрин тарихчи Ибрагьим Рагьимзадеди кIватIнавай материалрай. Баку, 2005. — 214-чин).

Гила чун “Мискискарин тарих” чешмеда гьатнавай делилрикай рахан. Ана къейднавайвал, Куьр тIвар алай хуьр 1500 йис идалай вилик арадал гъана. Ануширвана эцигнавай чIехи имаратрин арада Куьре вилаятда эцигзавай Куьр шегьердин тIварни кьунва. Ана гьакIни вилаятдал Куьре тIвар гьа и шегьер себеб яз акьалтайдакайни лагьанва:

“Идалай кьулухъ инсанрин арада и вилаятдиз Куьре лугьудай адет арадал атана…” (Мискискарин тарих. / Таржума ва баянар: А.Р. Шихсаидов, З.Ш. Закарияев, А.Р. Наврузов. М., 2020).

Хроникадал асаслу яз, “Куьр” галай гафар перс чIалай “бул тир” мана аваз элкъуьриз жезва. Чешмедин текстера кхьенвайвал, “Ануширвана 360 шегьерни кIеле эцигна ва вири и крар Куьреда акьалтI хьана…”.

“Дербент-намедал” асаслу яз, I Хосров Ануширвана Дагъустанда кIелеяр 510-531-йисара эцигна. Ада абур кеферпата авай гирвейрилай жуьреба-жуьре дерейриз гьахьзавай чкайрал хкажзавай. И къайдада кIелеяр эцигуни сасанидрин пачагьлугъдин сергьятар кеферпатан душманрикай хуьдай мумкинвал гузвай.

Тарихдин нубатдин чин ахтармишунин нетижада чавай икI лу­гьуз жеда: Куьре тамамдиз кукIварай­далай кьулухъ чкадин агьалийри патарив гвай дагъларин гуьнейра хуьрер арадал гъана. “Мискискарин тарихда” къейднавайвал, Мискискарин хуьр барба­тIайдалай ва абурун гьаким кьейидалай гуьгъуьниз чкадин агьалияр къутармиш хьун патал маса чкайриз куьч хьана ва анра 6 хуьр арадал гъана.

И чешмедай гьакIни малум жезвайвал, Мискискарин пачагь Турсадин патав гвай хуьре амукьна.

Мумкин я, Куьредин кьил акъ­ва­­зай хуьр “Куьлге раг” тIвар алай чкадин шаркь пата авай гуьнедик квай. Перс чIалал “сардар” гафунихъ “кьил”, “пачагь” лагьай манаяр ава. Гьавиляй пачагь авай хуьруьз чкадин агьалийри “Сардаран хуьр” тIвар гун мумкин тир. Куьредин агьа­лияр куьч хьун мумкин тир чкайрикай сад Цналрин хуьруьн патав гвай Куь­ре хуьр я. Чи йикъара и хуьр амач.

Курхуьре яшамиш жезвай тарихчи, агъса­къал Райсудин Набиева чаз хабар гайивал, исятда хуьр алай чкадал агьалияр 1957-йи­суз куьч хьана. Акьван чIавалди абуру, жуьреба-жуьре себебар аваз, Кьулан СтIа­лар авай пата яшамиш жез­вай пуд чка дегишарнай.

“Мискискарин тарихдай” гьакIни ашкара жезвайвал, Мискискар Самур дередин кьилин хуьр яз малумарайдалай кьулухъ Куьредин агьалийри Ислам кьабулна: “Инай Абу Муслим Куьредиз рекье гьатна, анин динсузрихъ галаз женг чIу­гу­на, гъалибвал къачуна, абурув Ислам кьабулиз туна ва мис­кIи­нар эцигна…”.

Куьре округ авай чIавуз ам 4 наиблухдизни 1 приставлухдиз пайнавай. Наиблухрикай садан тIвар “Къотур-Куьре” тир (центр — Векьелар). Туьркверин адетралди “къотур” гаф виликдай са вуч ятIани алаз хьайи, амма алай вахтунда затIни аламачир чкадин тIварцIихъ акалзава. Мисал яз, “Къотур-Бурчи” — терг хьанвай Бурчи хуьр; “Къотур-о­ба” — терг хьанвай кIунтI ва икI мад. Виликдай “Къотур-Куьре” тIвар алай чка (вилик­дай Куьре шегьер хьайи чка), мумкин я, ви­нидихъ тIвар кьунвай наиблухдик акатзавай.

Макъалада гъанвай делилрин бинедаллаз чавай ихьтин нетижа кьаз жеда: Куьр ше­гьер ва адан кIе­ле Куьредин дуьзенлухда — Чирагъ вацIун чапла пата экIя хьанвай. Исятда и мулкарал Сардархуьр, Ал­­кьвадар ва Курхуьр ала. Вични Сардархуьруьн мулкарилай эгечIна (кIеле гьа и хуьре аваз хьун мумкин тир). ВацIунни тепейрин арада авай и чка юкьван виш йисара шегьер эцигуниз кутугайди тир. Къейд ийин хьи, и чкайра инсанар шегьер эцигдалди яшамиш жезвай. Сардархуьруьн мулкарилай жагъанвай археологиядин экспонатри и кардин гьакъиндай шагьидвалзава.

Курхуьр ва Куьре хуьрерикай рахайтIа, абур Куьредин агьалийрин несилар я. Хуьре­рал алай тIварари гьа ихьтин фикир раиждай мумкинвал гузва.

Лагьана кIанда, и хуьрер авай чкаяр тамамдиз “Къотур-Куьре” наиблухдик акатзавай. Агъадихъ чна, 1886-йисан рекъемрал асаслу яз, Куьре округдин бязи хуьрерин агьалийрин кьадар къалурзава.

“Къотур-Куьредин” наиблух:

Сардархуьр — 152;

Кашанхуьр — 539;

Алкьвадар — 397;

Векьелар — 530;

Сийидхуьр — 298;

Куьре — 92;

Куркурхуьр — 255.

“Кьиблепатан Табасарандин” наиблух:

Куьрхуьр (куьгьне) — 931;

Хив — 724;

Зизик — 508.

“Гуьнедин” наиблух:

Кьасумхуьр — 580;

Агъа СтIал — 1312;

“Кьурагьрин” наиблух:

Кьурагь  — 1867;

РичIа  — 653;

Кураг  — 260.

Куьре шегьер, чи фикирдалди, На­­дир шагь­ди кукIварна. Малум тир­­вал, ада Хив ва РичIани кукI­вар­най.

Куьредин дуьзенлух шегьер барбатI хьайидалай кьулухъ ичIи хьана. Сифтебурукай яз иниз куьч хьайибур сардархуьруьнвияр я. Алкьвадар Куьредин дуьзенлухдиз XX асирдин кьвед лагьай паюна куьч хьана. Куьгьне Алкьвадар Чирагъ вацIун эрчIи пата — цIийи хуьруьвай 500 метрдин яргъа экIя хьанвай. Алкьвадрин хуьруьн агьалийрин гафаралди, куьгьне хуьрел къецепатан душманри гзаф гьужумар авунай. Чкадин агьалийри хуьруьн бинеяр цIийи чкадал кутунай. Хуьрел ихьтин тIвар Дагъустандиз арабар атай чIавуз акьал­тун мумкин я. Лезги чIалал “кьадар” гафунихъ “доля” манани ава ва ам мана — метлеб­дин жигьетдай арабрин “Аль — къадар” (кьисмет) гафуниз мукьва я.

Къуншидаллай Сийидхуьр, Кур­хуьр хьиз, 1957-йисуз куьч хьана.­ И кьве хуьруьн арада авай мензил акьван гъвечIиди я хьи, инлай кьулухъ абур сад хьун мумкин я…

Гьарун  Агацарский