ГЬИКАЯ

Ван галаз гьаятдин варар геляна къецел экъечIай юкьван яшарин, шумалвал квай буйдиз аскIан тушир, цIивиндин це чуьхвенвай хьтин чIулав чIарар кьулухъди эвянавай, гьабурухъ галаз кьадай чIулав инияр хьтин вилерни авай, уьтквемвал кьатIуз жедай чинал гьяркьуьвал квай къалин рацIамарни битIиш нер алай итим са шумуд легьзеда акъваз хьана, ахпа кьил туькIвей патахъ агъадал чIутIхьунна, са тади хабардин гуьгъуьниз физвайди хьиз.

Гьава умунди, секинди, гьа вахтуниз-зулуз килигайди тир. Куьчедин кьве патани къавариз шифер, сахси, металлдин сахси янавай кьве мертебадин, шуьшебенд тунвай айванар, вижевай багълар галай кIвалер авай. Багълара, салара бегьерар кIватI хъийизвай инсанарни кими тушир. Куьчеда ара-ара, тIебиатдин секинвал чIуриз, автомобиларни пайда жезвай. Итимди са куьнизни фикир гузвачир. Ацалтай хуьруьнвийрин саламни кьаз, ада виликди гьерекат давамарзавай. Касдин регьимлувал, инсанвал, хуш рафтарвал чизвай хуьруьнвияр адан гуьгъуьниз тажубвилелди килигзавай.

Итимдин бейнида халис женг кьиле физвай. Жаваб авачир суалар майдандал экъе­чIиз, квахьзавай. Кушкуш къачуна вич-вичихъ галаз рахазвай итимдиз касни, затIни аквазвачир.

— Я Аллагь, почему? Почему гилани чи ин­санар авамар яз амайди я? Гьич акьулдивай кьатIуз жезвач. Зигьинсузарни туш эхир. КIвалера алай аямдин техника, мебель. Шегьеррин къулайвилерни аквазва, амма авамвилин а кьил авач. Чпин яшайиш хъсанаруникай, герек къулайвилер тешкилуникай фикирзавач. Гъавурда тваз алахъайлани, кIура­ри язава, дуьз теклиф инкарзава, “чи кьил тIармир” лугьузва. Ни? Дахдини яъа. Дуьнья акунвай, гъиляй кар-кIвалах къвезвай акьуллу, камаллу инсанри. “Вуча, чун хуьруьнвийрин вилик беябуриз, чал хъуьруьриз кIанза­вани? Чун кицIин тумуна туна акъуддай чкадал гъиз кIанзавани?” лагьанай абуру. Я Аллагь, икIни жеда кьван?

Багъри ксар гъавурда гьат тавуни ажугъламишнавай итим Межид тир. Къад йисалай гзаф Пензадин са заводда кIвалахай кьилин инженер. КIвалах авачирвиляй, гъвечIи стхани Тюмендиз фена, ялгъуз амукьай дахдинни яъан патав гила хизанни галаз хтанвай хва. Кьве йис жезвай ада хуьруьн ял къачуз. И вахтунда ада кIвалерин накьвадин керпичрин цлар пластикадин листералди кIевна. КIвалер чими ийидай система кардик кутуна. Сад лагьай мертебада къулай дегишвилер туна. Багъ бегьерсуз къелемрикай азадна, цIийибур кухтуна. Амма гьар са кар тамамарун Межидаз четин акъвазна. Дахни яъ гьамиша акси акъваззавай. Гужуналди, гьатта дяве чIугваз, цIийивилер туна ада…

— Межид! Межид, яда! Я дуст, вун, зунни такур кьасарна, гьи жегьнемдиз физвайди я?!

Вичиз тIвар кьуна эверуни, гьатта экъуьгъуни, Межид хсуси фикиррин къармахрай акъудна. Ам, худ хкатай машин хьиз, акъваз хьана, садлагьана кьулухъ элкъвена. Кили­гайтIа, пIузарарни аладарна хъуьрез акъвазнавайди са классда кIелай дуст, жаван женжелвилерин амадаг, гила муаллим Саид тир.

— Яда, я Межид, ви рехъ алатнавани? Кьил элкъвенвани? Теклифайлани, вахт авач лугьуз, текъверди, гила чи магьлейриз акъатнава хьи? Артухлама, залай элясна физва, зун аквадай вилерни амач?..

Межидаз лап регъуь хьана. Адаз вуч лугьудатIа чизвачир. Саид муаллимдиз акуна хьи, дуст са жуьреда ава. Адаз чинал хъвер гъиз кIанзава, амма алакьзавач. Са вуч ятIани лугьуз кIанзава, гафар акъатзавач.

— ИкI гъиле гьатай вун ахъаяйтIа, къуншияр захъ галаз рахун хъийидач. Къала садра, ша захъ галаз.

— Гьиниз? — эхир гаф акъатна Межидай.

— Гьиниз жеда кьван, жегьнемдиз, ахпа лагьай кас. Хуьруьз хтана кьве йис я, анжах садра зи утагъдиз салам гана.

— Оставь, суши, кумир зи чинар. Зун гьа­кIани…

— Аквазва, аквазва, вун вак квач. Нин гьунар я? Папан, кьуьзекрин ва я къуншийрин?

— Кьамир абурун тIварар, — хъел кваз, пеле, чина биришар туна, ван акъудна Межида.- Они мне и проблемы создают, — Межида кьве гъиливдини вичин туьд кьуна.

— Жеч яда? Ви дахдини яъа? Гьамид — ви­ри хуьруь гьуьрметзавай устIар, камаллу итим. Тажум яъ — рикI, гъил ачух, регьимлу дишегьли. Жери крар туш. Белки, дуст, вун хуьруьн шартIарикай икрагь хъхьана жеди?

— А то, как же, чи хуьруьн жегьнемдин четинвилерин чкадал шегьердин хьтин къулайвилер ийиз кIандайла яъа, адахъ галаз зил кьаз, дахдини, представляешь, суши, заз кьецI гузва.

— Акъваз, акъваз кван садра, — муаллим дустуниз атIумна килигна, — вуна теклифзавай а къулайвилер гьихьтинбур я эхир?

— Гьихьтинбур жеда кьван, лап адетдинбур, гьар юкъуз необходимыйбур. Яда, чекмечи кIвачин къапар авачиз амукьда лугьудайвал, устIар тир зи дахдин кIвалерал ер­ли гьал аламачир. Къецепатан тIвек-тIвек хьанвай цлар пластикадал обшивка авуникай ихтилат кудайла, понимаешь, суши, кьведни цавуз акъатна. “Икьван гагьда затI хьаначтIа, инлай кьулухъ мадни виш йисуз амукьда. Чаз гьакI гьавая харждай пулар авайди туш”, лагьана. Вот так, мой друг. Имни гьич, за туькъуьндай. Понимаешь, суши, зун къапарай  акъудзавайди вуч тиртIа чидани, гьар сеферда яъа тикрардай: “Мадридаз авачирдакай чна вучда? Эгер ам хъсан кар тиртIа, Мадрида фад ийидай”. ЯтIани за жуваз кIа­нивал авуна. За устIарар галаз кIвалах­дайла, гьа Мадрид ва маса къуншияр яргъарилай килигиз, дахдивай “ада вучзавайди я?” лугьуз, хабар кьаз хьана. Ахпа, виридакай хкатнавай гуьзел имарат акурла, кьве гьафтени алатнач, Мадрида вичин кIвалерин цларални пластика акьалжна. Ахпа масадбуруни.

— Хуьре цIийивилерин гъулгъула тунвайди вун я ман?

— Не знаю, суши, если честно, но залай чешне къачузвайбур артух жезва. Гьар экуьнахъ фад къарагъиз пич руьхъведикай михьиз, кIарасар, цIивин ялиз цIай хъийизвай яъ галат жезвай. За отопительный система твада лагьайла, яъа мад вичин даллайдал илигна. “Мадридаз авачирди — чаз? Вучда за адакай? Вири кIвалер барбатIда, турбаяр твада лугьуз. Ваъ, ваъ, чан бала, гьа авайвал амукьрай”. Я яъ, ваз регьят жеда. На мад руьхъведин руг хъинедач. Вири кIвалера чимивал гьатда. ЦIивин, кIарас герек амукьдач. Крандай чими яд къведа.

— Яда, я Гьамид, лагь мун, лагь жуван хциз, кьиле фидай крар туш. Мадридаз авачирди — чаз-з-з? Герек авач, — кьетIивилелди лагьана яъа.

— Я чан хва, чун гьакI вердиш хьанва,- зил кьуна дахдини. — Амукьрай гьа авайвал. Жувни инжиклу ийимир.

Кьуьзекрал зи кайванини алава хъхьана. “Вучиз на дахдин, яъан гуьгьуьлар чIурзава? Кямир, авайвал тур. Абуруз акI жезва хьи, чпин секин яшайишдик, куьнуьдик хьиз, тIвал хуькуьрзава. Жува-жув такIанармир дахриз”, лугьуз.

ТIимил-гзаф рахунрикай дад авачирди чир хьайила, за Дербентда авай стхадив дахни яъ вичин кIвализ тухуз туна. Абур фенмазди зун цIийивилерив эгечIна…

УстIарри худда кIвалахзавай. Гьа Мадрид лугьудайди атана, тамашна, тамашна, ахпа, пул гьикьван акъатзава лагьана, хабар кьуна. Кьадар чир хьайила, адай гьарай акъатна: “Гьакьван пулар харжна ахьтин къулайвилерикай вучзавайди я?”.

— Заз лазим я, гьавиляй ийизва, — жаваб гана за.

— Мадрид? Вирида импортный Мадрид лугьузвайди?

— Я жеди ман.

— Я гада, адан тIварни импортный я, крарни. Машинни кваз. Са гьинай ятIани импортный къелемарни гъана, лилипутар ялда. Чи тарар пуд-кьуд мертдиз хкаж жеда, емишар атIунни имтигьандиз элкъведа. Лилипутрилай гьа чилел акъвазна атIутI ичер, чуьхверар. Гьа Мадрида хуьруьнвийриз майдилай декабрдалди бегьер гудай некьийрин сортни чирна. Ви дахни яъ гьахъ я, Мадридаз авачир затI, шей чпиз хьун, жери кар туш.

— Хорошо, хорошо, я муаллим, добрый крарин тереф хвена кIанда. Зибур чIуру крар туш эхир. Виликрай хьиз туш, гила гьар са­дан­­ гьаятда, кIвале кран, газ, электричество ава, эцигунрин материалар бул я. Маса мумкинвилерни аваз-аваз четин шартIара яшамиш хьун давамарун авамвал, ахмакьвал тушни бес?

— Анал вун гьахъ я, дуст. Бязи вахтара зунни чи инсанрин авамвилел, кагьулвилел мягьтел жезвайди я.

— Вот, вот, эхь мун, гьакI я. Дахар хкведал­ди за чимивилин система куьтягьна. Ви рикIел аламатIа, чи сад лагьай мертебадин кеферпата емишар хуьдай кIвал авайди тир, гьаникай за гьамамни авуна. ЧIе­хибур хтайла, авур дегишвилер акурла, гьарай акьулдна яъа. Дах за къуьнерикай кьуна гьамамдиз тухвана. Анай эхкъечIайла, ада зун къужахламишна: “Аферин хва, чаз яб тагай. Чими яд гьамиша жезвайди яни?” Эхь, лагьана за. Ам  пIузаррик хъвер кваз яъан патав хъфена. Зи папа гьамамдиз тухвана яъазни чуьхуьнагар авуна. Ада сусаз хиве кьуна: “Чна пара къелетна, чан свас, Межидан вилик пад кьаз. Гъил къачу. За икьван къулайвилер, асайиш  жедайди фикирначир”.

Агь, суши, пакад юкъуз вири къуншияр, иллаки дишегьлияр, кIватI хьана чи кIвале. Сад хьиз чимивал авай кIвалер, крандай къвезвай чими яд, еке чан эцигнавай гьамам ва и къулайвилер арадал гъизвай цлал ал­кIурнавай ракьун гъвечIи кьвати хьтинди акурла, абур пагь атIана амукьна.

— Вири гьа идан гьунарар яни? — хабар кьаз, абур тупIар сарара кьуна, тамашиз хьана. За ваз вуч лугьун, суши, папа кьилел къванер регъвей хьтинди я, пул гьайиф атай Мадридни пакадин нянихъ акъатна. Тамашна, ах­тар­мишна ва устIаррин адресар къачуна, хъфена. Ахпа-е, чан маллим, чими ятарин, руьхъ-цIихъдикай азад хьайи кIвалерин кай­ва­нияр заз сагърай лугьуз, пишкешар гваз атана.

— Пишкешар?

— Ун ман. Для меня такая неожиданность. Садав — гьуьндуьшка, муькуьдав — са баллон­ чехир, пуд лагьайдав — сун гуьлуьтар.

— Я душманар жегьнемдиз фейи кас, вун къуншийри гъилерал-тупIарал кьазва, вакай местный авторитет хьанва, гьатта импортный Мадридни кваз ви кIвалел къвезва, вуна ла­гьайтIа, кьуьзекрикай хъилерзава.

— Бес хъелдачни яда, абуру зун михьиз къапарай акъудна и сеферда.

— Мад вуч цIийивал тваз кIанзава ваз, гьун лагь. Къуншийрин тIямлу савкьатар рикIи чIугунвай хьтинди я ви.

— Къваз ман, суши, за къуншийри гъидай пишкешрикай ваъ, жуван кьуьзекриз амай уьмуьр регьятди авуникай фикирзава. Гьамамдин са пипIе унитаз эцигиз кIанзавай. И ван хьайи яъак, на лугьуди, цIай акатна.

— Вуч? КIвале — захутI? Я хва, вуча, ваз ви­ри хуьр чал хъуьруьриз кIанзавани? Ви ма­лаик хьтин дахдал “КIвале захутI авай Гьамид”  тIвар эцигиз кIанзавани? Жери кар туш. Садан кIвалени авачир захутI чи кIвале?..

Са шумуд югъ абур чIалал гъиз фена, хьанач хьи, хьанач.

— Къулай жеда, гьелбетда…Амма им ше­гьер туш хьи, каналазициядин линияр авай. Чиркер на гьинизда? — жузуна Саида.

— Салан кIане еке фур эгъуьнна, турба гьаниз вегьеда, кIуфни хъсандиз кIевда.

— Фур ацIуда, ахпа, юлдаш новатор…

— Без проблем. Чиркер тухудай махсус ма­­шинар авайди я, эверда абуруз…

— Яз я гьа. Ваз вуч аватIа чидани, дуст, вун гьахъ я. Чи авамвилихъ, темпелвилихъ, хьайивал хьуй лугьудай зиянлу вердишвилихъ кьадар авач. Жуван кIвале, гьаятда, жуван хизанриз къулайвилер арадал гъуникай фикирзавач.

— Вот, вот, гьа виридан хьиз, ви кIвалерин гьални гьам я, маллим. ЗахутIни кIваливай яргъа, салан пипIе ава. Хуьруьз газ гъана цIуд йисалай виниз я. Вун — хуьруьн интеллигент…

— Гьахъ я вун, я кас. Ингье вуна лугьу­дал­ди­,­­ гьич фикирдизни атанач. Кваз такьун­,    же­гь­енемдиз фей вердишвал, ваз кIан хьайи­тIа, цIийивилерихъай кичIевални я.

— Заз чидайвал, райондин дишегьлийрин пудкъанни цIуд процент азарлубур я. Вучиз лагьайтIа, хъуьтIуьз къайи ятарик пек-лек чуьхуьзвайвиляй, сала авай захутIда бедендиз къай гузвайвиляй. Им, чна, итимри, чиз-чиз чи рушар, сусар, папар азарлу ийизвайдай я. Чи кьегьал, такабур итимрихъ галаз авур ихтилатри заз вуч ачухнатIа чидани? Садбуруз пул гьайиф къвезва, масадбуруз система фад чIур хьуникай игьтият ава. Пуд лагьайбуруз папарин кIулай яшайишдин пар акъудиз кIанзавач. Куьрелди, гилани эркекди вич шагьдай, пачагьдай пабни вичин къаравушдай, гьатта лукIрай кьазва. Им инсафсузвал я.

— Бес я, дуст, жегьнемдин цIа курай чи тахьайвилер, къайгъусузвилер. Вуна заз куьмекдани отопление тваз?

— Ам вуч лагьай гаф я, суши, гьелбетда, куьмекда.

— Гила на унитаздин месэла гьикI гьялдайвал я? Яъ гьикI чIалал гъида?

— ЧIалал абур къведач, муаллим. Амукьзавайди са кар я, гьамни за къе йифиз абур ксайла ийида, гьамамда унитаз эцигда.

— Кьуьзекрин ихтияр авачиз?..

— Ихтияр абуру отопленидизни ганачир… За гьамамда парталар чуьхуьдай машинни эцигнава кьван. Адай заз яъа гьар юкъуз дуьаяр ийизва. Тиянда, крандик парталар чуьхуьдай кьван вичин чан хкатналда, вахтундилай фад кьуьзуьни хьаналда.

— Валлагь, ваз аферин гада, амма яваш рахух, зи папаз ван атайтIа, ада зун жегьнемдиз ракъурда, — муаллимди ракIариз вил яна.

— Ам гьахълуни жеда, суши. Вун прогрессдикай хабар авай кас яз, вуна девирдин цIиийвилерикай менфят хкудзавач.

— Вучда кьван, чун са бязи къалп адетри, вердишвилери члада тунва, — хиве кьуна Саи­да. — Кимел физ азад вахт пучзава, жуван хи­занни къулайвилерикай магьрумзава. Вун къе зал ацалтна пара хъсан кар хьана, дуст, зи вилериз, гьиссериз на цIийи ишигъ, къуват вахкана.

— Вуна, суши, зи ажугъ, хъелни элекьарна, сагърай вун, дуст. Насчет просьбы знай, гьафтедилай зун устIарни галаз къведа.

Дугъриданни, са гьафтедилай цIийиви­лерин сагьиб са хара алатарни гвай устIарни галаз атана. Саида сифте нубатда и йикъара вичи итиж ийизвай, секинвал вугузвачир кардикай хабар кьуна.

— Валлагь дуст, вун такIанбур, вал пехилбур вири жегьнемдиз фирай, вун са гаф гвай итим я, гьавиляй вун хушни я. Лагь заз, унитаздин месэла гьялиз алакьнани? Гьамид дахни Тажум яъ кIвалерай катнавач хьи?

— Нани лугьуда гьа, суши, катнач. Экуь­нахъ­ гьамамдиз фейи яъ, анай илан акурди хьиз, экъечIна. Вичивай жедай кьван гьараярна. Къуншиярни кIватIна гъенел. Зи кай­ваниди ам секинарна. Пуд лагьай юкъуз яъай свас тажубардай ва шад авур гафар акъатна:­ “И кутугай затI, зал алукьни тавуна, са пуд йис идалай вилик эцигнайтIа жедачирни? Вал­лагь, чан свас, заз кIвалера ни гьатиз­ ­ки­­чIезвайди тир, амма икьван къулай жедайди кьилизни атанач хьи, атанач”. ГьакI хьайила, суши, чи итимар дишегьлийриз гзаф крарай буржлу яз ама. Гила кьванни абур кьилиз акъудин, чи уьмуьрдин цуьквериз яша­йиш кьезиларин, абурун бахтлу йикъар ар­туха­рин, — лагьана Межида муаллимдиз килигиз.

— Гьахъ я вун, дуст, чун абуруз уьмуьрлух буржлу я. Чи дишегьлийриз къулай шар­тIар тешкилунни чи буржи я.

Нариман Ибрагьимов