Эхиримжи йисара чаз  цIийи жуьредин  келима  — “моношегьер” — мукьвал-мукьвал ван жезва. Гьа са вахтунда  ам чи экономикадин гьакъикъи терефрикай сад я, дуьз лагьайтIа —  вич тIимил ахтармишнавай.

“Моношегьер” чи уьлкведа  “шегьер-завод” ибарадин чкадал ишлемишзава, яни и гафуни и ва я маса шегьердин агьа­лийринни ана авай чIехи кар­ханадин арада алакъа авайди къалурзава. Гьа са вахтунда фабрикадиз ва я заводдиз шегьер арадал гъизвай кархана ла­гьай тIвар гузва. Законодательный базада “моношегьер” ла­гьай гаф гьалтзавач­тIани, шегьер арадал гъизвай заводрин нормативный актара ам фикирда кьунваз жезва.

Инал къейд ийин, Россиядин Федерациядин регионар виликди тухунин министерстводиз моношегьерар ахтармишдай тайин тир къайда ава. ИкI, гьисабзавайвал,  гьина   25 процентдилай артух агьалийри са карханада кIвалах­за­ватIа, гьадаз  моношегьер лугьузва. Мадни са лишан ам я хьи, и карханади акъудзавай продукциядин са пай  экономикадин анжах са хилез талукь хьун лазим я. Моношегьер — им са кьадар муракаб къу­рулуш я. ГьикI лагьайтIа, ана авай зурба фабрикади ва я заводди  кIва­лах анжах са экономикадин рекьяй тухузвач. Ихьтин карханадал яшайишдин рекьяйни  пар акьалтзава, ида шегьерда агьалияр яшамиш хьун патал лазим вири жуьредин къулай шар­тIар таъминардай мумкинвал гузва. Амма ихьтин гьалдихъ маса терефни ава: заводди акъудзавай шейинин къимет адаз  вичиз багьаз акъваззава,  нетижада адаз базарда гьуьжетиз четин жезва. Ихьтин гьалара шегьерар арадал гъанвай  карханайриз  куьмек гун, анриз инвестицияр желб ийиз, производство артухарун  иллаки важиблу я.

РикIел хкин, 2014-йисан сентя­бр­диз РФ-дин премьер-министр Дмитрий Медведева “Моношегьерар виликди тухунин фонд” тешкилнавайдан гьакъиндай малумарнай.

Дагъустанда 2 шегьер — Каспийск ва Дагъустандин Огни  — моно­шегьерар яз тайинарнава. Алатай йисан июлдиз алишверишдинди тушир  федеральный  “Моношегьерар виликди тухунин фонд”  тешкилатдини Дагъустан Республикади Каспийск шегьерда инвестицийрин цIийи проектар уьмуьрдиз куьчуьрмишун патал лазим тир къурулушрин  объектар эцигунин ва я цIийикIа туькIуьр хъувунин макьсаддалди санал финансар чара авунин  гьакъиндай икьрардал къулар чIугунай.

Каспийск шегьерда са жерге инвестпроектар  кьилиз акъудун патал ийизвай крарикай чна виликдайни са шумуд сеферда хабар ганай. ИкI, кьилди къачуртIа, шегьерда  инвесторар патал са жерге къулай шартIар тешкилнава, месела, налогрин жигьетдай кьезилвилер авунва,  инженерный къурулушар туькIуьрнава.

РД-дин Гьукуматдин пресс-къуллугъди хабар гузвайвал, алатай жуьмя юкъуз Дагъустандин Гьукуматдин Председатель Абдусамад Гьамидован  регьбервилик кваз  совещание кьиле фена. Мярекатдал Каспийск ва Дагъустандин Огни  моношегьерра инвестицийрин проектар уьмуьрдиз куьчуьрмишунин карда гьалтзавай месэлаяр веревирдна.

Совещание ачухдайла,  премьер-министрди къейд авурвал, и проектар кьилиз акъудунин карда асул макьсад  тади гьалда гуьзлемишзавай нетижайрив агакьарун я.

РД-дин экономикадин ва мулкар виликди тухунин министерстводин патав тешкилнавай “Дагъустан Республикадин моношегьеррин рекьяй дирекция” ГКУ-дин руководитель Аким Ханвердиева кIватI хьанвайбуруз инвестицийрин “Да­гъустан Республикадин мулкунал ин­дустриальный ва эцигунрин “Каспийск” комплекс тешкилун” проектдикай суьгьбетна.

Ада малумарайвал, индустриальный ва эцигунрин комплекс пуд заводдикай ибарат я:  керамикадин керпич акъуддай, газобетондин блокар туькIуьрдай ва эцигунра ишлемишзавай кьурай къаришмаярни  киреж гьазурдай. Проектдин сергьятра аваз 280 кас патал кIва­лахдин гьамишанбур тир чкаяр  ара­дал гъида. Санлай къачурла, Аким Ханвердиева гьисабзавайвал, инвестпроектар кьилиз акъудунин нетижада шегьерра агъзурдалай артух кIвалахдин цIийи чкаяр хьун лазим я. Инал къейд ийин, моношегьерриз куьмек гунин прог­раммадин асул макьсадрикай сад­ни кIвалахдин чкаяр артухарун я.

А.Ханвердиева инвестицийрин  производстводин жуьредин “Уйташ” майдандал инженервилин къурулушар арадал гъунин гьакъиндай авур докладдай малум хьайивал, алай вахтунда иниз  газдалди таъминардай турба тухунин кIва­лахар куьтягьнава, напорный канализациядин 4 км турбаяр эцигнава, михьи ийидай тадаракар патал фур эгъуьнунин кIвалахар кьиле физ­ва, 3 км цин турбаяр тухванва. 8400 куб.м. яд гьакьдай гьавиз, машинриз шегьре рехъ туь­кIуьрунин кIва­лахарни кьиле физва.

Виликрайни хабар гайивал, “Гьа­жиеван тIварунихъ галай завод” АО-ди Каспийскдин мулкунал вичиз  производстводин майдан туь­кIуьрзава. Идахъ галаз алакъалу инвестицийрин проектдиз (“Гьажиеван тIварунихъ галай завод” АО технический рекьяй цIийикIа тадаракламишун ва заготовительный производство гегьеншарун”) талукь яз совещанидал карханадин генеральный директор Абдулвагьаб Папалашев рахана. Ада проектдин макьсад виниз тир еридин, технологиядин жигьетдай муракаб ва илимдал бинеламиш яз гьазурзавай продукция акъудун тирдакай лагьана. Инани проект кьилиз акъудунин нетижада кIва­лахдин гьамишанбур тир 570 чка хьун лазим я. Майдандал фидай рехъ туь­кIуьр­нава, участок элкъуьрна жугъундалди кIе­вирнава, вахтуналди тир электроэнергиядалди таъминарнава.

Дагъустандин Гьукуматдин Председателдин заместитель — экономикадин ва территорияр виликди тухунин министр Раюдин Юсуфова РФ-дин Гьукуматдин кар алай проектдикай рахадайла къейд авурвал, и программадин бинеда шегьердин амай шартIарни хъсанарун ава. Адан сергьятра аваз, цIийи объектар (аялар патал майданар, паркар, куьчеяр, гьуьлуьн кьер) арадал гъизва, шегьердин куьгьне майданар цIийиз туьхкIуьр хъийизва. Нетижада агьалийрин яшайишдин шартIар  авайдалай къулайбур ва хатасузбур хьун лазим я. Ада ха­­бар гайивал, Каспийск ва Дагъус­тандин Огни шегьерра, проектдин сергьятра аваз, поликлиникаяр цIийи­кIа туьхкIуьр хъийидайвал я. Идалайни гъейри, шегьерриз гьардаз 1 реанимобиль гуда. ГьакIни гьар са шегьердихъ  общественный чкаяр аваданламишунин рекье  къачуна кIанзавай “5 кам” ава, къейд­на министрди.

Каспийск шегьердикай рахай­тIа, администрациядин кьил  Мегьамед Абдуллаева хабар гайивал, ина Абдуллаеван тIварунихъ галай  бульвар аваданламишда, Шахматрин клуб тешкилда, кьакьандай шегьердиз килигдай майдан туь­кIуьрда, “Дагдизель” заводдин Дворец ва шегьердин гьуьлуьн кьер цIийикIа туьхкIуьр хъийида.

Дагъустандин  Огни шегьердин округдин  везифаяр вахтуналди тамамарзавай Эльдар Назаралиева  малумарайвал,  проектда фикирда кьунвай “5 камуникай” сад алай вахтунда кьилиз акъуднава — ина аялар патал майдан арадал гъанва. Амай крарик  шегьердин центральный майдан  цIийикIа туьхкIуьр хъувун ва шегьердин гьуьлуьн кьер аваданламишун акатзава.

Абдусамад Гьамидова гьисабзавайвал, проектар кьилиз акъудунин нетижада кьве шегьерни  агьалияр желбдай центраяр хьун лазим я. “Тади гьалда къулай шартIар арадал гъун важиблу я. Ида неинки ше­­гьеррин агьалияр шадарда, гьакIни  гъвечIи бизнес желбда, нетижада кIвалахдин цIийи чкаяр арадал къведа. Зи фикирдалди, эгер гьар са гьаят аваданламишна хьайитIа,  и шегьерар къулайвилин чешнеяр жеда. Гьа кардихъ чнани ялна кIанзава”, — лагьана ада.

Жасмина Саидова