Гьар са чIалан девлет адан сагьибрин рахунрай, гзафни-гзаф милли эдебиятдай ва пешекар алимри чапдай акъуднавай гафарганрайни, тамамвилелди тахьайтIани, тахминан тайинариз жеда. Халкьди рахунра ишлемишзавай, чи эдебиятдин эсерра гафунин устадри чпикай менфят къачунвай, амма гафарганра гьат тавунвай уьлчмеярни тIимил авач. Ахьтин гафарин менсеб тайинарун, гьатта мана чирунни (чпи гафарганра чка кьун тавунвайвиляй) гьамиша регьят акъваззавач.
Адет яз, кхьизвай ксар жезмай кьван урус гафар лезгибуралди эвезиз алахъзава. З. Ризвановани Б.Салимова “Ашукь Лукьман” эсерда “игрушка” гафунин чкадал “къугъунаг” ишлемишнава: “Чун аялар туш хьи мад къугъунагар чириз, жегьил хан”. Вичи туькIуьрай лезги чIаланни урус чIалан гафаргандик кутунилай гъейри, и гафуникай Дагъустандин халкьдин шаир М. Бабаханова кхьинрани менфят къачунва: “Абуруз халкьдин чIал аялрин гъиле жедай къугъунаг хьиз ава”. (ЛГ, 2013-й., №23).
Надирбурук акатзавай «запахъ» (къавук кутун патал гуднавай кIарас) гаф сифте яз алимар тир Б.Талибован ва М.Гьажиеван лезги чlаланни урус чlалан гафарганда (1966-й.), гуьгъуьнлай алим ва писатель Гь.Къурбанан “Лезги-урус гафарганда”, М.Бабаханован гафаргандани гьатна. Кьурагь ва маса районрин нугъатра и гафуни “цапахъ” хьиз ванзава. Кхьинра кьериз-цIаруз дуьшуьш жезвай гаф ятIани, сифте яз заз ам писатель ва алим Гь.Къурбанан “Къилинж Къемер” эсердай акуна: “Суфрадикай са тике фу къачуна, са паюнал чIем эляна, муькуь паюнал кьел алахна, Къемера ам цланни запахърин арада авай хъиткьерда эцигна”. С.Керимовадин “Йифен ихтилат” эсердани и гафуниз дуьнья акунва: “Им запахърин кIаник кьифери туькIуьрнавай муг тир”.
Лезги чIала «азархана» гаф малум ятIани, гзаф дуьшуьшра адан чкадал урус чIалай атай “больница” ишлемишзава. Инал чи фикирдиз “духтурхана” гафни къвезва. Писатель Н. Ибрагьимова вичин “Са чими гатуз” гьикаяда лезги гафарганра гьелелиг гьат тавунвай “начагъхана” гафуникай менфят къачунва.
И кьил а кьил авачир, датIана виликди физвай зурба алат-такьат я чIал.
К.Ферзалиев
