(Эхир. Эвел — 26,28-34, 36-37, 39,41-42-нумрайра)

Мусурманрин кьушунрин регьберар  (аскеррин, мужагьидрин сердерар)

8. Салагьуддин аль-Аййубий. Ада гьижрадин 583-йисуз (1187-йисуз) ТIагьин-женгина хашпарайрин (салибийрин) кьушунрал гъалибвал къачуна. Байтуль-Макъ­дис азад хъувурдини гьам я.
9. Аз-Загьир Бийбарс аль-Бундукьдарий. Ам мусурманрин кьушунрин регьбер тир. Вич мамлукрикай тир халифа (эмир) КъатIазди ам монгъолрин-татаррин аксина женг чIугваз ракъурнай. Гьижрадин 658-йисуз (1260-йисуз) Айну-Жалут-женгина ада абурал гъалибвал къачуна.
10. Мугьаммад аль-Фатигь. Ада гьижрадин 858-йисуз (1453-йисуз) Констонтинополь (ИсламБул-Стамбул) Ислам патал ачухна.

Исламдин зурба эгьмият авай машгьур ксар

Ислам дин чIехи илим, зурба гьадарагь (цивилизация) ва гьуьндуьр авай ме­де­ният я. Исламди дуьньядиз машгьур гзаф кьа­дар алимар ганва.

1. Фикъгь-илимда: Имам Абу Гьанифа (гьижрадин 150-йисуз кьена) имам Малик (гьижрадин 179-йисуз кьена) имам аш-Ша­фии (гьижрадин 204-йисуз кьена), имам Агьмад ибн Гьанбал (гьижрадин 241-йисуз кьена). Абур кьуд Агьлу-Суннадин мазгьабар асаслу авунвай имамар я. Фикъгьидин илимдин рекье зегьмет чIугур сейли ксар мадни ава. Мисал яз, Ибн Гьазм, шейх-уль-Ислам ибн Теймия, адан тилмиз ибн аль- Къаййим. Лагьана кIанда, и алимри фикъгьидин илимдиз талукь чIехи эсерар кхьена.
2. Тафсир-илимда: Исламдин эвел кьилера машгьур хьайи асгьабар: Али ибн Аби ТIалиб, Абдуллагь ибн Аббас, Абдуллагь ибн Умар, Абдуллагь ибн Масъуд, Убай ибн Каъб, Зайд ибн Сабит (Аллагь рази хьурай чпелай). Табиинрикай: Саид ибн Жубайр ибн Гьишам аль-Куфий, Жабир ибн Язид аль-Жуъфий, Мужагьид ибн Жабр аль-Маккий, АтIаъ ибн Аби Рабагь, Икримагь, ТIавус ибн Кайсан аль-Яманий. Гьадис-эгьлийрикай: Суфьян ибн Уяйна, Вакиъ ибн аль-Жаррагь, Исгьакъ ибн Рагьавайгьи ва масабур.

Виридалайни машгьур тафсиррик ибур акатзава: Мугьаммад ибн Жарир атI-ТIабарийдин “ат-Тафсир аль-Кабир”, Ибн Мажагьдин, ан-Нисабурийдин, Ибн Касир алимдин “Тафсир уль-Къуръан-иль-Азим” тафсирар ва масабур.

3. Гьадисрин ва Суннадин илимда: Асгьабрикай виридалайни гзаф чи Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) гьадисар ага­кьар­нава (риваятнава): Абу Гьурайради, “муъминрин диде” Аишади, Абдуллагь ибн Умара, Анас ибн Малика, Абдуллагь ибн Аббаса (Аллагь рази хьурай чпелай). Гьадисрин виридалайни машгьур ктабрик ибур акатзава: имам Бухарийдин “Аль-Жамиъ аль-Сагьигь”, ва “Сагьигь аль-имам Муслим”, имам Маликан “МуватIтIаъ” имам Агьмадан “Муснад”, “Сунану Абу Давуд”, “Сунану Ибн Мажагь”, “Сунану ат-Тирмизий” ва масабур…
4. Араб чIалан илимда: араб чIалан нагьву-илимда (араб чIалан грамматикадин 1-хел “нагьву” (морфология) я, 2- хел — “сарф” (синтаксис) виридалайни машгьур алимар Абу-ль-Асвад ад-Дуалий, аль-Халил ибн Агьмад ва Сибавайгьи я.
5. Эдебиятда: Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) девирда мусурманрин машгьур шаир хьайи асгьаб Гьассан ибн Сабит (Аллагь рази хьурай вичелай) тир. Умавитрин вядеда (гьукуматда) тIвар-ван акъатай шаиррин арада Жарир, аль-Фираздакъ ва аль-АхтIал авай. Аббаситрин вядеда Абу Тамам, аль-Багьтарий, Абу-ль- ГIалаъ аль-Маъиррий, Ибн Румий ва аль-Мутанаббий шаирар сейли хьана. Гьика­ятда машгьур хьайибурун арада аль-Жагьиз Абдулгьамид ибн Ягьйа ва масабур ава.
6. Иштимаи (жемиятдин месэлайрин) илимра:  Мугьаммад ибн Исгьакъ алимди (гьижрадин 120-йисуз кьена) Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) уьмуьрдикай ктаб кхьена. Аль-Балазирий алимди (гьижрадин 279-йисуз кьена) “Футугь-уль-Булдан” (“Уьлквеяр ачухун”), атI-ТIабарий алимди (гьижрадин 310-йисуз кьена) “Тарих-уль-Умам валь-Мулук” (“Уьмметрин ва пачагьрин тарихар”), Абуль-Фидаъ алимди (гьижрадин 320-йисуз кьена) “аль-Мухтасару фи тарих аль-башар” (“Инсаниятдин тарих — куьрелди”), Ибн аль-Асир алимди (гьижрадин 630-йисуз кьена) “аль-Камиль-фи тарих” (“Тарихдин камил ктаб”), Ибн Халдун алимди “Мукъаддимагь” (“Сифте гаф”), “Диван-уль-Мубтадаъ валь-Хабар фи аййами-ль-Араб валь-Ажам валь-Бербер”, Якъут аль-Гьамавий алимди “Муъжамуль- Булдан”, аль-Идрисий алимди “Нузгьатуль- Муштакъ”, аль-Хаваризмий алимди “Суратуль-Ардзи” ктабар кхьена.
7. ТIебиат чирдай илимда: Жабир ибн Гьаййан — химиядин, Муса ибн Шакир ва аль-Бируний — механикадин, аль-Кандий, аль-Гьасан ибн аль-Гьайсам ва аль-Бирузий физикадин илимра машгьур хьана.
8. Гьисабунрин (математикадин) илимда: Аль-Хаваризмий — алгебрадин, аль-Гьасан ибн аль-Гьайсам ва Мугьаммад аль-Багъдадий — инженериядин (гьандасагь), Насируддин атI-ТIусий тригонометриядин илимра сейли хьана.
9. Астрономиядин (фелек) илимда ­Мугьаммад ибн Ибрагьим аль-Фиразий ва Абу-ар-Райгьан аль-Бируний машгьур ­хьана.
10. ТIиб (медицина) ва сайдалагь (аптекдин кар) илимда са десте алимар машгьур хьана. Абурун кьилевайбур ар- Разий ва ибн Сина алимар яз гьисабзава.

Мусурманрин арада гьакIни имаратар эцигунин илимда, хъенчIин къапарин ва шуьшедин сенятра тафаватлу хьайи алимарни ава.

Якъин жезвайвал, Исламдин гьадарагьди (цивилизацияди) тарихдин жуьреба-жуьре девирра цуьк ахъайна, бул бегье­рар гана. Мусурман алимри инсаниятдин гьадарагь (цивилизация) вилик финин кардик кьетIен пай кутуна. Исламдин гьадарагьдин асулри Европадин халкьарин фикирар дуьзвилихъ дегиш хьунин кардизни екедаказ таъсирна. Нетижада Европадин университетра чирзавай мусурман алимри кхьенвай ктабар латин чIалаз таржума авуна. Идалайни гъейри, Европадин жуьреба-жуьре уьлквейра авай (Ишбилияда, КъуртIубада, Гъренадада) мискIинра мусурман алимри гьар жуьредин илимрай тарсар гана. Тарихдай ашкара жезвайвал, Европадив гзаф кьадар илимар, эдебар мусурманривай агакьна. Гьавиляй Ислам Аллагьдин нурдалди нур гузвай гьадарагьдин, къанажагълу медениятдин дин я.

Ямин гьажи Мегьамедов, диндин алим